О нравах татар

Михалона Литвина о нравах татар, литовцев и москвитян десять фрагментов, содержащих различные истории

Фрагмент первый

Хотя татары (tartari) ¹ считаются у нас варварами и дикарями, они, однако, хвалятся умеренностью жизни и древностью своего скифского племени, утверждая, что оно происходит от семени Авраама ², и они никогда ни у кого не были в рабстве, хотя иногда бывали побеждены Александром ³, Дарием ⁴, Киром ⁵, Ксерксом ⁶ и другими царями и более могущественными народами: а ныне оно разделено на разные орды (ordas) ², то есть народы (nationes). Ведь за соседними с нами перекопскими (Precopenses) ⁸ [татарами] и тесно связанными с ними белгородскими (Belhorodenses) и добруджскими (Dobricenses), живущими на границе Молдавии (Moldaviae), к востоку находятся сильные орды, враждебные перекопским. Одни — ногаи (Nahai) ⁹, другие — астраханы (Chastorakani) ¹⁰, третьи — за рекой Танаисом (Tanaim), называемой Волгой (Volha) ¹¹, заволжские (Zawolsca), [это] родина царя Батыя (caesaris Bati) ¹², разорителя Венгрии (Ungariae), некогда господствовавшая над москвитянами (Moschorum) и всеми рутенами (Ruthenorum) ¹³, принадлежащая ныне нагайцам (Nahaiensibus), четвертые — казанские (Kozanii) ¹⁴, пятые — казахские (Kazaczka) ¹⁵, также Бухара (Buchar) ¹⁶, Самарканд (Samarchan) ¹⁷ и, говорят, многие другие, разделенные между 12 императорами (imperatoribus), как обещал господь предку их Исмаилу ¹⁸ в книге Бытия, 17, что он родит двенадцать вождей и превратится в великий народ. Из всех же народов татарских только более слабые, но ближайшие к нашим землям (regiones) перекопские, опасны нам, как из-за отсутствия у нас бдительности, так и из-за близости и благоприятного расположения места, куда они могут уйти (receptaculum). Ибо у перекопских [татар] есть место отступления, укрепленное самой природой. Ведь два болотистых озера, одно из которых называется Меотийским (Meotis) ¹⁹, простираются от моря в[нутрь] суши примерно на тридцать миль (milliaria) ²⁰ в длину, а друг от друга они отстоят почти на столько же у истоков и на [всем] протяжении; [63] концами же они сближаются друг с другом и разделяются узким перешейком; там, где они оканчиваются, они соединяются рвом и высоким валом, имеющим врата, которые являются единственным входом в эту землю (provincia) по. суше. Посему и небольшая крепость (castellum), находящаяся у этих врат, и весь заключенный в этом заливе полуостров мы называем Перекоп (Prekop) ²¹, он прежде носил название Таврики (Taurica) ²², ибо это место обитания и владения (imperium) трапезундских греков (Graecorum Trapezuntinorum) ²³, так что до сих пор сохраняют греки там свой греческий язык и веру (religionem). А полуостров этот омывается Понтийским морем (mari Pontica), которое в этой части называется Понтом Эвксинским (Pontus Euxinus) ²⁴, и хотя положение его укрепленное, все же не настолько, чтобы все это — и широкие озера,-и рвы, и высокий вал, и крепкая маленькая крепость — могли помешать продвижению мало-мальски обученного войска. И добираются до тех единственных врат Таврики от дальних крепостей Литвы (Litvaniae) ²⁵, Черкасс (Czerkasi) ²⁶ и Брацлава (Braczlaw) ²⁷ за шесть дней, идя всегда поросшими травой и повсюду очень ровными полями ²⁸, на которых нигде не встречаются ни горы, ни леса, ни болота, ни трудные для переправы реки, кроме Борисфена (Borysthenem) ²⁹. Так ведь и сама Таврика по эту сторону Альп (Alpes) и близ моря (maritima) повсюду покрыта горами и лесами, и ее ныне населяют коренные (aboriginibus) греки. В других же местах она, вся равнинная,. населена здесь татарами и повсюду удобна и легка для жизни смертных; она весьма обильна хлебом, вином, мясом и солью ³⁰. Ведь соль там в ямах, в некоторых реках родится наподобие крепкого льда от солнечного жара; во время летнего солнцестояния она сверкает в обилии своем, ничем не уступая хрусталю. И всякий злак и виноград родит там в изобилии земля,. быв однажды вспахана и кое-как взборонена. А скот, рабочий и мелкий, даже и зимой живет на пастбищах и всегда пасется на воле. Ведь после того, как их оставляют, они, освобожденные от поклажи, изможденные и тощие, там, в поле, снова тучнеют. Пучки травы, добытые копытами из-под снега, ничуть нехуже, чем у нас лучший корм и под крышей. Ведь и климат там помягче, а почвы, где болотистые, где соленые. А травы» растущие там, более вкусные; они всегда зелены и превосходны для откорма скота; называются они типеч (tipecz) ³¹. Вот почему рассказывают, что некогда там было такое многочисленное население, что каждый греческий город имел по тысяче храмов,. и притом с таким горделивым духовенством (clero), что настоятели (antistites) и архимандриты (archimandritae) их. въезжали в святилища лишь верхом. Да и поныне, хотя некоторые города там разрушены, все же размерами очертаний их и развалин они являют былое величие, а особенно тот, который мы некогда называли Солхат (Solhoth) ³², москвитяне (Mosci) — Крым (Krym), греки — Феодосия (Theodosia) ³³, и старый стольный [64] град (metropolis) Корсунь (Korsunij), князь (princeps) которого крестил народ рутенский и нарек его христианским ³⁴, после же он стал добычей нашего народа и был разорен им ³⁵. Вот почему Киев (Kiowia) наш в мозаиках и инкрустациях храмов своих до сей поры хранит точные свидетельства об этом разграблении; из добычи которого гнезненской базилике подарена дверь ³⁶. И с этим вот Корсунем мы обошлись так, что он вынужден был заплатить дань таврическим (Tauricensibus) христианам, погрязшим в роскоши и праздности, для того чтобы получить в помощь, поработив людей наших, отряд татар со стороны Заволжской Орды (orda Zawolsca) для заселения поместья (feudalem). А когда постепенно окрепла там сила татарская и разрослась поистине до размеров целого народа, то они выдвинули себе в князья (principem) Темиркутла (Temirkuthla) ³⁷, одного из соплеменников своих, и был он назван царем (caesar). А предки Священного Величества Вашего ³⁸, поработив этих царьков (caesarianis), враждебных вассалов (vassalis) греков, давали им в цари подвластных себе татар из Литвы. А последний царь из Литвы Ачкирей (Aczkirei) ³⁹, родившийся здесь близ Трок (Troki) и отсюда посланный в те владения (ad imperium) блаженной памяти Витовтом ⁴⁰ (Withowdo), [65] правя в Таврике, родил там сына Менгли-Кирея (Mengli-kirei) ⁴¹. Менгли-Кирей же [родил] нынешнего царя Сап-Кирея (Sapkirei) ⁴² и братьев его, родившихся и правивших прежде: Махмет-Кирея (Machmethkirei) ⁴³, Садет-Кирея (Sadetkirei) ⁴⁴ и Хас-Кирея (Chaskirei) ⁴⁵. Таким образом, знаменитое имя предка служит ныне всем потомкам, последовательно сменявшим его у власти. Ведь это тот род Киреев (Kireorum) ⁴⁶, насажденный там могучей десницей предков Священного Величества Вашего, который ныне в благодарность за свое преуспеяние причиняет нам заботы. И вот уже славится Таврика и людьми и властью пришельцев; однако ее города Манкуп (Mancup) ⁴⁷, Каффа (Caffa) ⁴⁸, Керчь (Kercze) ⁴⁹, Козлев (Kozlew) ⁵⁰ и другие приморские [города] сохраняли свободу от них, пока, вот уже около семидесяти лет, не были взяты турецким (turcica) отрядом, с помощью военной силы Константинополя (Constantinopolitanis) ⁵¹. И с тех пор потомки местных греков, попав под иго Турции, платят ей поголовную дань. Хотя еще и теперь они, занимаясь земледелием, виноградарством и скотоводством, не нищенствуют, но имеют даже серебряные украшения, так как они живут в мире и общей справедливости, под наиболее разумным языческим управлением, все же они ведут там жизнь не слишком радостную. Ведь их не уважают и ни во что не ставят их магометанские владыки. И они не только пренебрегают общением с ними, но и смотрят на них искоса и заставляют самих владельцев серебряных украшений работать, особенно по воскресным и пасхальным дням. Христианин не имеет там никакой власти ни над рабом, ни над слишком дерзким сыном, если он раз только представится правителю (magistratui). Даже сам глава семейства теряет свои права, если донесут, что он позволил себе неуважительное слово или хотя бы движение пальца в отношении к их религии

.http://www.vostlit.info/Texts/rus/Litvin/frametext1.htm

Ибн Фадлан КНИГА О ЕГО ПУТЕШЕСТВИИ НА ВОЛГУ В 921-922 ГГ.

/

196б/ ЭТО - Книга ¹ Ахмеда ибн-Фадлана ибн-ал-'Аббаса ибн-Рашида ² ибн-Хаммада, клиента ³ повелителя правоверных, а также ⁴ клиента ⁵ Мухаммеда ибн-Сулеймана ⁶, Хашимида ⁷, посла ⁸ ал-Муктадира к царю “славян” ⁹, в которой'" он сообщает о том, что он сам наблюдая ¹¹в стране тюрок, хазар, .русов, “славян”, башкир ¹² и других [народов] по части различий их вероучений, /197а/ сведений об их царях, их положения :во многих их делах ¹³.

http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Fadlan/text.phtml?id=6123

ВЕЛИКОЕ ОТКРЫТИЕ!

Пытался связаться с Lut13 на том форуме, где вы советовали, но мне пока не разрешено постить там :unsure:.
 Кстати, перепроверил информацию, тот татарин о котором я писал из деревни Мордва Агрызского района. Вроде было владением Ижболды, Тевкелева. Есть инфо по этому поводу? Он сам кажется мало знает о своих корнях. Я, как оказалось, тоже :blink:.
 Я кстати, без всякого подтекста пишу о Едиге и татарах. Мог бы ещё приплести Рюриковичей, с потомками которых у меня тоже сходство по 12 маркерам, но уж к Рюриковичам, я надеюсь, не имею никакого отношения.

 Сразу предупреждаю, это не флуд, почему, докажу все по пополочкам со всеми ссылками и первоисточниками, но главное, что хочу сказать я уже как год ищу своих предков, и вы уже наверное знаете, тут стоит серьезная проблема в понимании откуда пошли Каринские татары, я провел титаническеи поиски по инету, этого вопроса, много информации и путаницы, но после того как прочитал это сообщение еще раз, а я его и раньше читал, но сейчас, после долгих поисков, я понял генетические исследования не лгут, а именно Вывод:
Иван Грозный потомок Идегея или его родственник!!!! Спокойно, все докажу как и обещал, это открытие на Нобелевскую премию. А главное все уже доказано ген анализом, смотрите выше. И самое важное во всем этом вопросе еще одно открытие, откуда пошли Арские кнезья, это два. Почему князья Юсуповы имели такое большое влияние в России или Урусовы, вообщем открытия так и сыпяться из Рога изобилия, потомучто открыта едиственная неизвестная во всей Истории России, я знаю у вас есть вопросы задавайте, скоро я напишу статью по этому вопросу, Алла бирса.

Теркские Казаки.

   <Очень, очень давно предки их староверы бежали из России и поселились за Тереком между чеченцами на. Гребне (теперь называемом Кочкалыковским хребтом), первом хребте лесистых гор Большой Чечни. Там жили казаки, усвоив себе обычаи, образ жизни, характер населения горцев, перероднившись с ними даже так, что до сих пор тип восточный черкесский преобладает даже в лицах, хотя и не в сложении гребенцев, но с свойственной славянскому племени своеобразностью, удержав во всей прежней чистоте свой язык и веру.) (Предание, еще свежее до сих пор между казаками, говорит, что царь Иван Грозный приезжал на Терек, вызывал с Гребня стариков к своему лицу, дарил им землю по сю сторону реки, увещевал жить в дружбе с русскими и обещал не принуждать их ни к подданству, ни к перемене религии. Еще до сих пор казацкие роды считаются родством с чеченскими, и любовь к свободе, лени, грабежу и разгулу составляет главную черту их характера.) Закинутый народ християнский в уголок земли, окруженный полудикими магометанами, считает себя стоящим на высокой степени развития и удерживает обычаи и нравы старины с поразительным постоянством. Влияние России выражается только с невыгодной стороны -- войсками, которые стоят и проходят там. Казак больше по влечению любит горца, который убил его брата, чем солдата, который стоит у него, чтоб защищать его станицу, и закурил его хату табаком. Влияние гражданского благоустройства как-то нескладно и невыгодно действует еще до сих пор на казачество. Грамотность почему-то прививает вдруг этому свежему народу все пороки полуобразования, уничтожает сразу всю прелесть и все истинные достоинства казачества, не принося никакой пользы. Несмотря на то, что казак смотрит на женщину, как магометанин, заставляет ее работать, удаляет от общих вопросов жизни, вообще смотрит на нее, как на орудие свое[го] материального благосостояния, женщина в казацком быту имеет огромное влияние. Впрочем, мне кажется, что восточное воззрение на женщину, состоящее в удалении от общественной жизни и в принуждении ее к работе, должно давать тем большую силу и влияние в домашнем быту. Казак или татарин, который при других боится сказать слово со своей женой ласково или праздно, не отдавая ей приказанья, чувствует невольно ее превосходство в домашнем быту. Всё хозяйство в ее руках, всё имущество есть плод ее труда, она умнее своего мужа, потому что трудолюбивее, она даже сильнее его. И действительно, характер и красота гребенской женщины замечательны. С самым чистым черкесским типом лица, (1) вы встречаете необыкновенно мощное, немного мясистое развитие тела русской женщины. Характер женщин грубо циничен, но искренен, пылок и энергичен чрезвычайно.

   <Вся жизнь казака проходит на кордонной службе или по праздникам в станице в пьянстве. Казак тонок, худ, часто мал ростом даже. Но казак понятлив, ловок, насмешлив, охотник и храбр, хотя и хвастун немножко.>

Извращение Каринских татар.

Удмурты неоднократно жаловались, что татары насильно берут замуж их девок. Неслучайно появление в районе Карино удмуртского рода Бигра (бигер означает – булгар или татарин).

Каринские татары практиковали ксеногамию: брали в жёны (часто вторые и третьи) удмурток, но своих девок за удмуртов не выдавали. Существовало также право первой брачной ночи, когда удмуртская невеста 2–3 дня после свадьбы жила в доме знатного каринского татарина.
http://skygrad.narod.ru/texts/skvoz_veka4.htm

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 18.

XVIII
Кадыйрбирде солтанның урда торгызып, Идегәй өстенә барганы,
Идегәйнең орышта үлгәне
Кадыйрбирде яшь солтан
Анда утырып яр салды:
– Дәүрән сөргән көнемдә
Идегәй исән икәндә,
Идел-йорт миңа булмас,
Күргән көнем көн булмас,
Я Идегәй, я дә мин!
Атланыек, ятмыек!

Аны әйтеп яшь солтан,
Оран салып атланып,
Бар урдасын җыйдырды.
Атадан калган кара ту
Сынган икән, сап куеп,
Аны уңнан бастырып,
Дум думбагын ордырып,
Хан урдасын торгызды.

Кәмал улы Киң Җанбай
Кадыйрбирде солтанга
Киңәшен биреп, анда әйтте:
– Тулыксыган ана Идел
Тулкына биреп ятканда,
Иделдән чирү күчерү
Кыен булыр, солтаным.
Идел туңсын, боз тотсын,
Юл ачылсын, солтаным;
Идегәй инде карыган, [карыган – картайган]
Алтмышыннан яше узган,
Куя торсаң, ни булыр?

Җанбай алай дигәндә,
Кадыйрбирде солтанга,
Ул сүз анда якмады,
Үз уеннан кайтмады:
– Идел туңса, кем кичмәс?
Идегәй үлсә, кем алмас?
Иделне туңмас борын кичмәк кирәк,
Идегәйне үлмәс борын алмак кирәк.
Һәй, моңаймаң, биләрем!
Кайта чапсам, көн килде!
Каерып чапсам, баш килде!
Идегәй улы Норадын
Ягыр булып калганда,
Идегәйнең урдасы
Иген-тару алганда,
Ул көн миңа бер килде!
Атланыек, ятмыек!
Тулыксыган Иделне
Туңмас борын кичиек!
Үләр булган Идегәй,
Үлмәс борын алыек!

Кадыйрбирде алай дигәндә
Алты йорты юк булган
Алты йортка алты би,
Җиде углы юк булган
Җиде ырудан җиде би,
Ярлыгыннан аерылган
Ярты тархан, ярты би,
Җир-суыннан аерылган
Ярты нәзир, ярты би,
– Рас әйтерсең, ханым! – дип,
Аның сүзен җөпләде.
Аттан атын җыйдырды,
Ирдән ирен җыйдырды.
Кадыйрбирде яшь солтан
Чирүен әйдәп кузгатып,
Ана Иделгә китерде,
Иделне аша кичерде.
Кадыйрбирде килгәндә,
Идегәй аны сизгәндә,
Тора биреп корганып,
Яндашларын янга алып,
Ул да купты урыныннан.

Яу килгәнен белгән соң,
Күп чирүне күргән соң,
Тарлан Бүзне атланып,
Сугышка дип барадыр,
Гайрәте судай ташадыр,
Ачуы чиктән ашадыр.
Атына камчы чалган соң,
Яуны килеп басадыр,
Кайда садак тартадыр,
Кайда мылтык атадыр;
Кайда кылыч селтәләп,
Кайда сөңге белән батадыр.
Ул читеннән керәдер,
Бу читеннән чыгадыр,
Куйга кергән бер бүре,
Бүре куйны кырадыр.

Иртә булды, кич булды,
Калын сугыш – эш булды.
Көн тотылып чаң булды,
Ике чирү бер килеп,
Ике Иделнең арасы
Икесенә тар булды.
Аттан тояк калмады,
Баштан колак калмады,
Тапталып яткан үлекнең
Исәбе-саны булмады.
Сансыз татар, кара яу,
Якадан-яка алышып,
Берсенә-берсе капланып,
Теш-тырнагын актарып,
Бугазга-бугаз чәйнәшеп,
Ни булганын белмәде.
Кайсы башын актарды,
Кайсы җирдә тапталды,
Кич булганда шул булды –
Һәр ике як аз калды.

Идегәй андый ир булды:
Үлем, үлем дигәндә,
Үлем килеп йөзенә
Үле тынын өргәндә
Чигенмәде Идегәй.
Үлем, үлем дигәндә,
Ун мең төмән сан кеше
Үлемгә баш игәндә
Иелмәде Идегәй.

Кадыйрбирде солтанга
Җанбай анда моны әйтте:
– Алтмыштагы Идегәй
Хәлдән хәле киткәндә,
Ике чирү бер килеп,
Кан заяга киткәндә,
Бермә-бергә бер чыгып,
Бер чүкерсәң ни булыр? [чүкерсәң – чүкер исәң?]

Җанбай алай дигәндә
Кадыйрбирде яшь солтан
Гайрәте килеп, анда әйтте:
– Идегәй андый ир икән,
Идел-йортта бер икән,
Ирекле кеше ул булып,
Илне тоткан ир икән;
Идегәй илдә бер икән,
Ир сыртланы ир икән;
Бүре булып барыем,
Бурбаеннан алыем! [бурбай – тезнең аскы сеңере]
Арыслан булып барыем,
Арвагын басып алыем! [арваг –әрвах, рух]
Бер давыл булып барыем,
Бер чүкереп багыем!
Атагы өлкән ул булса,
Аның да булган атагын
Үземә тартып алыем!

Аны әйтеп яшь солтан,
Суырып алып кылычын,
Чаба килеп ул анда
Идегәйгә тулгады:
– Түбәдәге дүрт йолдыз,
Таң атар көн тугандыр!
Көрән туры ат койрыгы
Дүрт чалуга тулгандыр!
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирде хан булып,
Элгәргедәй дан булып
Яшәр көннәр тугандыр!
Көбәләр белән корганып,
Чөйдәле балта кулга алып,
Чөйдәгезгә бер менеп,
Чабар көннәр тугандыр!

Анда әйтте Идегәй:
– Түбәдәге дүрт йолдыз,
Таңы атар көн туалмас!
Көрән туры ат койрыгы
Дүрт чалуга тулалмас!
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирмәс хан булып,
Туктамыштай дан булып
Яшәр көннәр туалмас!
Көбәләр белән корганып,
Чөйдәле балта кулга алып,
Кадыйрбирде, чөйдәмә
Чабар көннәр туалмас!

Кадыйрбирде тагы әйтте:
– Каңтарда яуган болыттай, [каңтар – декабрь]
Зәһәрле суык төсем бар,
Эзләп килдем үзеңне,
Суеша торган эшем бар!

Җавап бирде Идегәй:
– Кабагыннан кар явып,
Керпегенә боз туңып,
Эзләп килгән Кадыйр белән
Ярышырга көчем бар.
Аны да бел, Кадырау, –
Арыслан хәлдән тайса да,
Бер сарыклык көче бар!

Анда алай әйтешеп,
Ике таудай ике ир,
Типке биреп атына,
Беренә бере юнәлде.
Җиз көбәсе шаңгырап,
Калканы чыгып калкаеп,
Беренә бере “шаңк” итте.
Җир селкенде, ярылды,
Ярылганнан аз калды;
Алатау белән Колатау
Беренә бере бәрелде,
Бәрелгәндә сау калды!
Алты батман чукмарын
Идегәй тулгап алганчы,
Чөйдәле балта кулга алып
Кадыйрбирде бер сукты –
Идегәйнең калканы
Анда шыңлап ярылды.
Идегәй анда чукмарын
Янә бер тулгап алганда
Аван куллы Кадыйрбирде [аван – җайлы, уңган]
Янә килеп бер сукты –
Көбәсе сынып, кан чыкты.
Янә бер сугыйм дигәндә,
Анда килеп Идегәй,
Алты батман чукмарын
Өч тулгады, бер сукты,
Андый итеп бер сукты,
Ат саурысы “чырк” итте.
Кадыйрбирде бер чүкте,
Түбәсеннән кан чыкты,
Кан чыкканда җан чыкты!
Ул атыннан ауганда,
Биләр шаша калганда,
Атын сөреп Идегәй
Кача бирде арадан!

Барын мырза аны әйтте:
– Әй Туктамыш биләре!
Туктамыш буыны киселде.
Хан булыр хан калмады.
Ханнан калган карышкы, [хан билгесе; асылташлар белән бизәлгән таяк]
Карышкысын кем алыр?
Хан тагына кем менәр?
Тулай йортны кем биләр?
Идегәй исән калганда,
Халкын җыеп алганда,
Иңсез яткан Идел-йорт –
Ил Идегәйгә калганда,
Туктамышның биләре
Би булыр көн бер тумас!
Әй, Туктамыш биләре!
Хан тагына кем менәр?
Идегәйгә кем җитсә,
Җитеп башын кем алса –
Хан тагына ул менәр!
Җәт булыек, биләрем!
Эзеннән баса барыек;
Ярты җаны калганда,
Калганын да алыек!

Барын аны әйткәндә,
Унике түрә, алты би
Идегәйне эзләп төшкәндә,
Ары чабып карады,
Бире чабып карады,
Кергән җирне айкады,
Чыккан җирне байкады,
Якыннан тота алмады,
Ерактан күрә алмады.

Унике түрә, алты би
Эзеннән эзен чыгарып,
Куа килеп артыннан,
Күлгә җитеп туктады.
Камышлыкка килгәндә,
Тояк эзен күргәндә,
Биләр аны карады:
Чыккан эзен тапса да,
Кергән эзен тапмады.

Унике түрә, алты би,
Идегәй янә булмады дип,
Әйләнеп китмәк булганда,
Барын мырза аны әйтте:
– Һәй, алданмыйк, биләрем!
Инде киткән юлы юк,
Ат чикереп камышка
Арты белән кергәндер!
Моннан ары бармыек!
Идегәй исән ир булса,
Шул камыштан алыек.
Җавап бирми булмастыр,
Тулгап сорап карыек.

Камышлыкка якынлап,
Барын анда тулгады:
– Идегәй өлкән ир иде!
Идегәй өлкән ир иде!
Идегәйнең менгән аты
Авызы Актан Кир иде; [ат исеме]
Идегәй андый ир иде,
Олыларча йөр иде.
Үзеннән бер яшь кечегә:
“Син торып тор, газизем,
Мин атыем”, – дир иде.
Үзеннән бер яшь олыга:
“Мин торыем, газизем,
Син атсаңчы”, – дир иде...

Барын аны әйткәндә,
Калка биреп камыштан,
Идегәй торып аны әйтте:
– Ягасы алтын кирәүкә
Якалашып ерткан соң,
Кылтыңлаган көрәнчә ат – [кылтыңлаган – ?]
Кадыйрауны еккан соң,
Сездәен сөлтекләрдән [сөлтек – сөлтәр, скелет]
Курка торган Идегәй юк!
Көтә торың, чыгармын,
Сөңгем канга тыгармын!
Күк күкрәтеп, кылычым
Яшен уйнатып сугармын!

Аны әйтеп урыныннан
Куба килде Идегәй.
Шам кылычын кулга алып
Чыга килде Идегәй.
Сул кулыннан җан алып,
Калган хәлен бар итеп,
Ора килде Идегәй.
Унике түрә, алты би –
Идегәй анда камалды,
Алар атта, ул җәяү,
Унике сөңге, алты ук
Идегәйгә кадалды.
Анда булды бер сугыш,
Камыш башын кан алды.

Анда әйтте Идегәй:
– Үлем белән куркытмаң,
Курка торган уем юк!
Үлем туры килә икән,
Котыла торган буем юк.
Идем өчен илсенеп,
Җирем өчен җирсенеп,
Халыгым өчен яхшы уем
Күкрәк тулы җилсенеп,
Көрәшкәнне халыгым
Аңладымы – белалмам!
Аңламаса халыгым
Аңламастан үлалмам!

Барын бердәй аралап
Аттан атып яралап,
Анда батыр Идегәй
Унике ирне үтерде.
Кан ярасы ачылып,
Идегәй хәле беткәндә,
Барын мырза бер җитеп,
Идегәйне бер чапты.
Башы тәненнән аерылып,
Тәгәри биреп аны әйтте:
– Барын, сиңа ни кылдым?
Берең ике булмасын!
Йортың-караң калмасын!
Ханнан ханны мин ектым,
Хан булып син дә калмассың!
Сөт урынына кан койдың,
Канымны түгеп ни кылдың?
Казан, Кырым, Аҗдаркан,
Конымны сорап купканда,
Ни булганын анда күрерсең!

Идегәй башы аны әйтеп,
Көнгә таба әйләнде,
Әйләнгәндә янә әйтте:
– Алдагы көн агырга
Без барабыз, ул килмәс!

Аны әйтте дә җан бирде.
Идегәйнең башын кискән Барын булды,
Башны китергән Шырын булды.
* * *

Идел-йортны дау алды,
Яу өстенә яу килде,
Идегәй әйткән көн килде.
Чыңгызның куйган хан тагы
Кан тагы булып әверелде;
Хан сарае камалды.
Кырым, Казан, Аҗдаркан
Башлы-башлы ил булды,
Алтын Урда таралды.

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 17.

XVII
Норадынның Кадыйрбирде кулына тотсак булганы
Идел йорт ике булганда,
Ил берекми торганда,
Идегәй белән Норадын
Ике яры булганда,
Ир Норадын ил-йорттан
Үз атасын куганда,
Хансарайда Норадын
Хан булдым дип торганда,
Кадыйрбирде яшь солтан
Бу хәлләрне күргәндә,
Минем дә көнем җитте дип,
Яу-ярагын торгызды.
Калган-коткан ирләрен
Үз янына җыйдырды.
Анда җитеп яз килде,
Чирүле күлгә кош килде.
Кадыйрбирде яшь солтан
Чирүен алып алдына
Чирүле күлгә кундырды.

Алтын сарай, хансарай,
Хан сарае ак ишек,
Ир Норадын килгәндә,
Ал тәхеткә менгәндә,
Ал тәхетнең аркасы
Алтын егач тутый кош
Сайрап телгә килгәндә,
Азамат ир Норадын
Киң Җанбайга анда әйтте:
– Әй Киң Җанбай, Киң Җанбай!
Син дә минем би икән,
Мин дә синең хан икән,
Чирүледә ау юкмы,
Барып байка! – дип иде,
Кәмалның улы Киң Җанбай:
– Ул да бездән булды, – дип,
Аргымагын атланды.
Чирүле күлгә килгәндә
Кадыйрбирде солтанның
Посулы яткан чирүе,
Корык ташлап артыннан,
Җанбайны егып атыннан,
Кулын анда каерып,
Тотсак итеп маерып,
Кадыйрбирде солтанның
Чатырына апкилде.

Кадыйрбирде анда әйтте:
– Нугайлының агыр йорт –
Туктамыштай атамның
Байтак куган җире иде;
Тугыз солтан атасы
Туктамышның бие идең,
Бүген кемгә би булдың?
Алтын ташлы тәхетемә
Бүген кем углын мендердең?

Анда әйтте Киң Җанбай:
– Тулай йортның иясе
Туктамыш хан көнендә
Мин дә аның бие идем;
Туктамыштай хан улы
Кадыйрбирде син идең...
Бүген син дә ни булдың?
Бүген мин дә ни булдым?
Кадыйрбирде солтаным,
Бер кашык каным багышла, [багышла – ярлыка]
Идегәй улы Норадынны
Кулыңа китереп бирием!

Җанбай сүзен биргәндә
Кадыйрбирде яшь солтан
Аны кулдан җибәрде;
Кайта килеп Киң Җанбай,
Норадынга анда әйтте:
– Әй Норадын хания!
Мин дә бүген би икән,
Син дә бүген хан икән,
Багыңнан багың сынасаң,
Сыярлыгың бар икән, [?]
Ау лачының ала йөр,
Чирүле күлдә ау икән...
Атланыек, ханиям!

Җанбай алай дигәндә,
Норадын белән икәүләп
Чирүлегә килгәндә,
Күз ачып күз күргәндә
Җанбай анда юк булды,
Идегәй улы Норадынның
Әйләнәсе яу булды.
Күз ачып күз йомганчы
Корык ташлап артыннан,
Норадын, авып атыннан,
Аягы-кулы бау булды;
Төшкән җирен караса,
Бер караңгы баз булды,
Базына таш ябылды.

Кадыйрбирде яшь солтан,
Анда сырнай чалдырып,
Чыңгызларын җыйдырды. [чыңгызларын – Чыңгыз нәселеннән булганнарны]
Олыс бие Барынны, [олыс – өлкә, волость]
Орыш бие Шырынны,
Төмән башы Туйбакны,
Аҗдарканнан Мулайны,
Мөйтәннәнтуган Кыпчакны,
Кәмалның углы Җанбайны,
Тугыз ирен янга алып,
Анда киңәш кылдырды:
– Әзәлдән дошман Норадын
Такка менгән көнендә
Тагыннан базга егылды,
Инде аның да атасы
Идегәйне каян тотыек?

Туйлап киңәш иткән соң,
Тугыз Чыңгыз – тугыз ир,
Тугызы да уллы икән,
Тугыз улын торгызып,
Тугыз илче кылдырып,
Иделне үтә кичереп,
Идегәйгә җибәрде.
Тугыз илче – тугыз ул,
Идегәйгә җитеп килгәндә,
Тугыздан бере аны әйтте:
– Синең углың Норадын
Тәхетеннән язып хур булды,
Кулыбызда тотсак кол булды,
Аны да йолып алмагың
Әле синең хәлеңдә,
Углың конын бирерсең; [кон – биредә сатып алу бәясе]
Кадыйрбирде солтанга
Безнең белән килерсең;
Углың ясак, башың сау булыр,
Ясагына күнмәсәң,
Үлтерелер Норадын.

Тугыз илче – тугыз ул
Идегәйгә аны дигәндә,
Ул тугызның җидәвен
Идегәй анда тотып бәйләтте.
Икәвен кайта җибәрде:
– Кадыйрбирде солтанга
Кайта җитеп әйтегез:
Норадынны нитсә дә –
Анда үзе белгән эш,
Монда калган җидәүнең
Җидәвен дә юк кылам!

Ул тугызның икәве
Кайта җитеп килгәндә,
Җиденең җиде атасы
Кадыйрбирде солтанның
Аягына егылды:
– Җидебезнең җиде угыл,
Җидәвен дә коткаргыл!

Киңәш-уңаш кылган соң,
Кадыйрбирде Идегәйгә
Кайтадан илче күндерде:
“Тотсак иткән җидеңне
Җидәвен дә кайтаргыл.
Норадындай балаңны
Мин дә сиңа кайтарыйм”.

Илче кылып игән соң
Кадыйрбирде анда әйтте:
– Кулга төшкән дошманны
Кайтадан буш күндерсәк,
Безгә лаек эш булмас,
Бер хәйләсен кылыйк, – дип,
Норадынны баздан алдырды.
Аягын анда салдырып,
Ялангачка калдырып,
Тимер чөй каккан кара идән –
Кара идәнгә бастырды.

Норадын анда кергәндә
Ни булганын аңлады.
Буй-буй такта, буй такта,
Тимер чөй каккан буй такта,
Пычаклап суккан урындык;
Ир Норадын курыкмады.
Басып атлап узганда
Бер йөзен дә чытмады,
Пычаклап суккан урынга
Тайчанмастан утырды.

Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Аркадан күчкән алты арба,
Алтавы да казна арба,
Аны ниттең, Норадын?

Җавап бирде Норадын:
– Аркадан күчкән алты арба,
Алтавы да казна арба,
Тулгашканда мин аны, [тулгашканда – буталганда]
Адашканым бардыр, дип,
Адашканда мин аны
Үз кулым белән садака итеп биргәймен!

Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Тулгай-тулгай йөгергән,
Йөгергәндә җир бавырын кыдырган,
Тустагандай күзле турыны,
Аны ниттең, Норадын?

Җавап бирде Норадын:
– Тулгай-тулгай йөгергән,
Йөгергәндә җир бавырын кыдырган,
Тустагандай күзле турыны
Тукыш иткән көннәрдә
Үз астыңнан менгәнмен...
Менеп алып сугышта
Үзеңә каршы йөргәнмен!

Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Бер-бер ягы унике шайман юнаган [шайман юнаган – ?]
Бусагасы булат өйләрне,
Аны да ниттең, Норадын?

Җавап бирде Норадын:
– Бер-бер ягы унике шайман юнаган
Бусагасы булат өйләрне,
Моңайганым китсен дип,
Иреккәнем килсен дип,
Оран утка якканмын! [оран ут – ?]

Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Сигез җирдән чигелгән,
Тугыз җирдән тукылган,
Кара кештән тегелгән
Тунны ниттең, Норадын?
Тугыз кызлык, мең куйлык
Нурбыга атлы көбәмне
Аны ниттең, Норадын?

Җавап бирде Норадын:
– Сигез җирдән чигелгән,
Тугыз җирдән тукылган,
Кара кештән тегелгән
Тунны тәңре биргән соң
Сыртыма салып йөргәнмен;
Тугыз кызлык, мең куйлык
Нурбыга атлы көбәне,
Тәңре үземә биргән соң,
Бөктәр тышлап кигәнмен,
Кигән соңын сугышып,
Үзеңә каршы килгәнмен.

Анда утырып Киң Җанбай,
Норадынга аны әйтте:
– Тулганалы айбалта [тулгана – ?]
Аны ниттең, Норадын?
Тугыз солтан атасы,
Тулай йортның иясе,
Туктамыштай хан ирне,
Аны ниттең, Норадын?
Кыннан чыкса сынайган, [сынайган – ?]
Туры чалсаң баш кискән
Алҗасман дигән кылычны
Аны да ниттең, Норадын?
Ханәкәдәй күреклене,
Көнәкәдәй сылуны
Аны ниттең, Норадын?
Кисмә-кисмә сары алтын,
Мөһер суккан саф алтын,
Энҗе-гәүһәр, якутны,
Аны ниттең, Норадын?

Җавап бирде Норадын:
– Тулгамалы айбалтаң,
Тукыш иткән җирләрдә
Уң кулыма алганмын,
Алып кайрап салганмын,
Карыны юан биләрнең
Иңкәйтеп башын алганмын!
Тугыз солтан бабасы,
Тулай йортның иясе
Туктамыштай хан ирне
Төнәй-төнәй куганмын!
Иртеш башы Кара Тунда
Куа барып җиткәнмен;
Кыннан чыкса сынайган,
Туры чалсаң таш кискән,
Каерып чалсаң баш кискән,
Алҗасман дигән кылыч белән
Туктамыштай хан ирнең,
Сакалын ала кан итеп,
Башын кисеп алганмын...
Сөяге тездә калыр дип, [?]
Сөйрәгеннән тишкәнмен, [?]
Канлы башын атаңның,
Канҗагама такканда,
Карындыкка сарганмын,
Атам алдына китереп салганмын.
Хан сөяге кия дип, [кия – зарарлы]
Ханнарны куйган сарайчык:
Атаңның башын мин анда
Алып килеп куйганмын.
Ханәкәдәй күреклене,
Көнәкәдәй сылуны
Тәңре үзе миңа биргәндә,
Тиген улҗа кылганмын.
Кисмә-кисмә сары алтын,
Мөһер суккан саф алтын,
Энҗе-гәүһәр, якутны
Халкыма мин барын
Кисеп улҗа кылганмын!
Кәмалның углы Киң Җанбай,
Кире сүзгә эт Җанбай!
Арырак китеп сөйлә син,
Бирерәк килеп тыңла син!
Колан коега төшкәндә
Корбага айгырлык кылыр; [корбага – гөберле бака]
Норадын турга төшкәндә [турга – ?]
Җанбай аударлык кылыр! [аударлык – тылмачлык]
Ачма күзең, тишәрмен,
Сөйләмә, телең кисәрмен!
Эчеңә кереп мин синең,
Кара елан булып гизәрмен!
Аш биргәннең улысың,
Мал биргәннең колысың!
Коллык кылып җиде балаң,
Җиде буының корысын!
Мин рамазан аенда,
Айның унбиш көнендә,
Пәйшәмбә көн, җомга акшам,
Айның тулы төнендә,
Ай-көн бергә йөргәндә
Асылдан пәйда булганмын!
Кадыйрбирде яшь солтан,
Норадынны өнсез табып торасың;
Озын угы, киң җае [җае – җәясе]
Төшә куйса кулына,
Синдәй әйткән солтанны
Җибәрмәсме иде ир үзе,
Атаң барган кайтмас йортның юлына? [???]
Алчылар белән алдатып,
Садак-савыт ташлатып,
Хәйлә белән кулга алып,
Кадыйрбирде яшь солтан,
Чөй үткәреп торасың; [?]
Заманында белеп әйткән үкенмәс;
Кузагачтан биекмен,
Болытка тисәм бөгелмәм,
Кайнашып беткән ботакмын,
Өермә сукса иелмәм;
Буралкы аттан ярсумын,
Бугалак салсаң туктамам;
Ботыргактан катымын,
Борыныма чөй үткәрсәң чыдармын.
Бусгынчыктан кыешмын, [бусгынчык – ?]
Тезгә салсаң төз булмам;
Ак диңгездән ачымын,
Шикәр түксәң төчемәм,
Тулай байтак иясе
Туктамыш атлы атаңны
Кисә кырыккан арысланмын!
Йөрәгемә пычак тыксаң да
Әйтермен, һич курыкмамын;
Коралсызларны кыйнау,
Йоклаганны үтерү –
Көчсез кеше эше ул,
Юньсез кеше эше ул!

Норадын алай дигәндә,
Пычаклап суккан урындык
Ботын ярып кергәндә,
Аягыннан кан саркып,
Йөзлегенә иңгәндә,
Кымшанмастан утырып,
Турыдан җавап биргәндә,
Кадыйрбирде яшь солтан
Норадынга таң калды:
– Андый батыр ир булдың,
Атаңа миннән сау юнәл.

Аны әйтеп яшь солтан,
Норадынның кулын чиштерде,
Эчерге, ияр салдыртмый, [эчерге – ияр астына салынган киез]
Менәренә ат бирде,
Җайдак атка мендерде, [җайдак – иярсез]
Иделгә туры китерде.
Тирләп килгән атыннан
Ярасына үтеп кара тир,
Ягыр булып Норадын, [ягыр – зәһәрле яра]
Торалмаслык булсын дип,
Атны кызу җилдерде.

Иделгә килгән Идегәй
Идел аша кычкырды:
– Каны углым Норадын? [каны – кайда]
Аны миңа җибәрсен,
Бу җидәүне җибәрим!
Кадыйрбирде бу яктан
Норадынны салга артлап
Идел үтә җибәрде.
Ике яктан ике сал
Икәве бергә килгәндә,
Арыдан торып Идегәй,
Норадынга тулгап аны әйтте:
– Җиде кичә беренсә, [?]
Җир ялгышмас мырза углым!
Җиде дәрья кушылып,
Котырынып ташканда,
Җил каектай умравын
Җилгә биреп ашканда,
Ташкын тирән дәрьяны
Болыттай үткән мырза углым!
Кола саргыл баласын [саргыл – ?]
Куга чөйгән мырза углым!
Ку канатын сал итеп,
Идел кичкән мырза углым!
Каз канатын сал итеп,
Җаек кичкән мыргза углым!
Салны салга бәйләче!
Сал эчендә җидәүне
Яхшы уңгарчы, мырза углым!

Идегәй алай дигәндә,
Саллар салга килгәндә,
Норадын салны сөздереп,
Салны салга бәйләде.
Салда утырган җиде углы –
Җидәвен дә үтереп,
Ана Иделгә колатты.
Иделне кичеп Норадын,
Идегәйгә килгәндә,
Гозер-гафу үтенеп,
Кулыннан үбеп йөгенде.
Ярасына үтеп кара тир,
Ягыр булып Норадын
Ул сәгатьтә егылды.

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 16.

XVI
Норадынның кайтып атасын куганы, Идегәйнең казак чыгып киткәне
Идегәй углын куганда,
Иле берекми торганда,
Хан тәхетенә хан итеп
Шадибәкне куйганда,
Дала буен ду итеп
Дуадак үтте Норадын.
Бер юнәлде Тимергә,
Бер юнәлде Сыганакка, [Сыганак – Ак Урданың үзәк шәһәре]
Сыганактан чыгып Сарайчык, [Иделнең сул ягында булган шәһәр]
Сарайчыктан Аҗдаркан, [Аҗдаркан – Әстерхан]
Аҗдарканнан Актүбә,
Актүбәдән Җаекка,
Җаек башы Кырык Чолан,
Идел башы Ирәмәл, [Ирәмәл – хәзерге Башкортстандагы тау]
Ирәмәлдән Норага,
Норадан чыгып Иртешкә,
Ил кыдырды Норадын.
Ата белән даулашып,
Халык белән яулашып,
Ил яхшысын тапмады,
Аннан илгә дус булды.
Күчкән күчкә кушылып,
Күчмәләргә баш булып,
Даладан дала кыдырды,
Анда күңелен тындырды.

Кәмалның улы Киң Җанбай
Көннән бер көн Идегәйгә
Бер килмәсә бер килде,
Бер килгәндә аны әйтте:
– Идегәй, син таңдагы көн
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярарсың?
Дошманың аулай үләрсең;
Норадын яман улың түгел иде,
Кендегеңне борырсың!

Анда әйтте Идегәй:
– Яхшы әйттең, җан әкәсе,
Бик хуш әйттең, яу нәкәсе! [яу нәкәсе – кешелексез, дошман]
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярармын?
Дошман аулай үләрмен,
Я дошманга калырмын.
Норадын яман углым түгел иде,
Кендегемне борырмын!

Норадын дала кичкәндә
Айлар, көннәр үткәндә,
Ялгыз углын сагынып,
Сагынып та зарыгып,
Идегәй аны җырлады:
– Алыстан кара күренсә,
Әйләнешкән мырза углым,
Юыктан кара күренсә,
Тулганышкан мырза углым,
Бурай-бурай кар яуса,
Бүз киерешкән мырза углым,
Бура сынлы ут килсә,
Булат калкан – мырза углым!
Читтә солтан булудан
Илдә олтан булу артык;
Күктә Чулпан булудан
Суда чуртан булу артык.
Әй Норадын, улым, әй,
Сагындырды мине артык!

Анда торып Идегәй,
Ил өлкәне биләргә
Киңәш-уңаш иткән соң,
Норадынны чакыртып
Илчеләрен җибәрде.

Илчеләр җитеп килгәндә
Норадынга аны әйтте:
– Кәмалның углы Җанбайдан,
Сорагантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атаңнан [ирекле ир – хәкем итәргә хаклы мәгънәсендә. Хан булмаган килеш илне идарә итүче.]
Өндәү килде “кайтсын!” – дип;
Кугын килде “кайтсын!” – дип;
Үпкәләсә үпкә сүзен әйтсен, дип;
Ике канат, бер койрык,
Инеп шоңкар чөйсен, дип;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчсен, дип;
Ай кашында бер йолдыз,
Зөһрә балкый торсын, дип;
Таң алдында бер йолдыз,
Чулпан балкый торсын, дип;
Кызыл канлы кылычын
Ак сөт белән юсын, дип;
Иргә сәлам биргәндә
Иңкәеп тәгъзим кылсын, дип;
Асыраган атасын
Ата диеп белсен, дип;
Аз гына гаебе булса да,
Анасы аша кичсен, дип.

Анда әйтте Норадын:
– Кәмал углы Җанбайдан,
Соргантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атамнан
Өндәү килсә дә кайтмасмын;
Үпкәләсәм дә әйтмәсмен.
Ике канат, бер койрык,
Иңеп шоңкар чөймәсмен;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчмәсмен;
Иргә сәлам бирмәсмен,
Иңкәеп тәгъзим кылмасмын.
Ирнең күңеле ефәктәй –
Бер төйнәлсә чишелмәс,
Таразуга салсаң тиңләнмәс, [таразу – үлчәү]
Мыскалга салсаң ким имәс.

Норадын алай дигәндә,
Илчеләрнең мулласы
Пир Галәтдин аны әйтте:
– Бер дигәч тә ни яман?
Ходаны белмәс – ул яман.
Икенчеләй ни яман?
Фарыз укымас – ул яман.
Өченчеләй ни яман?
Өзелеп чыгар җан яман.
Дүртенчеләй ни яман?
Төркене юк кыз яман. [төркен – кардәшләр]
Бишенчеләй ни яман?
Бишектәгеләр елашып
Атасыз калса – ул яман.
Алтынчылай ни яман?
Атадан яңгыз туган ул яман.
Җиденчеләй ни яман?
Җитәкләшеп ятимнәр
Елый калса – ул яман.
Сигезенчеләй ни яман?
Ир кулыннан сирпелеп
Дәүләт тайса – ул яман.
Тугызынчылай ни яман?
Тур бала кош баласы [?]
Ояда елый калса – ул яман.
Унынчылай ни яман?
Утырган җире җофарлы,
Ун бармагы кыналы,
Төнбоектай күкрәге
Күпереп өскә калкыган
Ханәкәдәй арулар,
Көнәкәдәй туталар
Елый калса – ул яман.

Илчеләр алай дигәндә
Кайтып килде Норадын,
Кашка көрән ат менеп,
Ата-анасын үз санап,
Үзгәләрне ят белеп,
Чаба кайтты Норадын,
Атасына ялынып,
Языгы белән гөнаһсы
Уз муйнына алынып.

Идегәй аны күргәндә,
Маңгаен искәп сөйгәндә,
Норадынга аны әйтте:
– Уяу, батыр баламсың,
Уяныклы мырза углым! [?]
Күргән күлүк баламсың [?]
Кәргәр иткән мырза углым! [?]
Бүз аргымак баласыдай
Буйлы-сынлы мырза углым!
Алсу-кара битле углым!
Иплеләргә ипле углым!
Авадан очкан алты аккош,
Уң канаты сырлы углым!
Пәйгамбәрнең кияве
Галидәен нурлы углым!
Фирештәдәй битле углым!
Биек рәүгә төсле углым! [?]
Шаталы ефәк тун кисә, [?]
Ярашыклы мырза углым!
Садагың алтын, ук алтын,
Самыргап әйткән сүз алтын, [самыргап – авырсынып]
Саф азамат мырза углым!
Ямәннән кеше җыйсам,
Уртага агач тексәм, [тексәм – кадап утыртсам]
Сине дәрәҗәгә чиксәм, [чиксәм – мендерсәм]
Саф алтынсың, мырза углым!

Идегәй аны әйткәндә,
Дәрәҗәгә чиккәндә
Ир азамат Норадын
Хан булам дип уйлады,
Атасы хан итмәде,
Үзе дә хан булмады.
Норадын моны күргәндә
Каһәреннән кайналды,
Идегәйгә аны әйтте:
– Әйткәнеңнең барысын
Кылганың хак, и ата!
Әйткәнемнең берсен дә
Кылганың юк, и ата!
Тирлегем алтын булмады, [тир йокмас өчен ияр астына салына торган нәрсә]
Тәгем минәр булмады: [чыгышым асыл булмады]
Хан җыены би улы
Норадын хан булмады,
Хан булганың нисе артык?
Үзебездән соңгыга
Өлгеләп өлге булмады.
Я син үзең хан булгыл,
Я син мине хан кылгыл!
Я син мине үтергел,
Я мин сине үтерим!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.

Анда әйтте Идегәй:
– Әй Норадын, Норадын,
Аңламыймын морадың!
Туктамышның илендә,
Туган-үскән җиремдә,
Ач бүредәй караштым, [караштым?]
Эт-мешәктәй талаштым. [мешәк – мәчеъ
Биле савырлы көрәнне
Боракка охшаш менгәнмен.
Тамгасыз углы Барактан
Ирәксез алу алганмын. [ирәк – кремль?]
Сорымкан углы Чыңгызга
Сорамый барып ингәнмен,
Байкаусыз башын кискәнмен;
Алтын тауга барганмын,
Түрә булып алганмын,
Халкын җыеп алып килеп,
Ак Урдага салганмын.
Урда өчен тырышкан,
Ягалашып орышкан,
Батырларның кайберен
Ил нөгәре кылганмын;
Минем белән бер булып,
Халык өчен тартышкан,
Ягалашып көрәшеп,
Дошманнар белән чәнешкән
Ыруларның батырын
Кайсын бием кылганмын,
Кайсын ханым кылганмын.
Нинди юан булса да
Яңгыз агач өй булмас;
Нинди ятыш булса да
Яңгыз егет би булмас.
Хан булаем димәче,
Дан булыем димәче,
Ялгыз башың халыксыз
Сан булыем димәче.
Әй Норадын, Норадын,
Нидер синең морадың?

Идегәй аны әйткәндә,
Ир Норадын моны әйтте:
– Фирештәдәен атам!
Һәр эшкә даим атам! [?
Нигә мине хурлыйсың?
Нигә мине җырлыйсың?
Җырласаң мине, атам,
Җырлавыңа чыдамам,
Хурласаң мине, атам,
Хурлавыңа чыдамам!
Буранлы көн туганмын,
Борыч бирсәң еламам,
Борычтан яман ачымын,
Шикәр түксәң төчемәм;
Булаттан мин катымын,
Сөткә салсаң агармам!
Арыслан булып туганмын,
Төрткәнеңә коламам; [коламам – егылмам]
Буралкы аттан ярышмын, [буралкы – иясез йөргән; ярыш – ярсу]
Бугалак салсаң туктамам!
Буторгактан катымын, [буторгак – ?]
Бидаяктан очкырмын,
Бушансам, сона коткармам! [сона – ?]
Я син үзең хан булгыл
Я син мине хан иткел!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.

Норадын алай дигәндә,
Азамат ир Идегәй
Җиде кат күктәй күкрәде,
Авазы калкып, яңгырап,
Норадынга аны әйтте:
– Кузагачтан биекмен, [кузагач – чикләвек агачы?]
Болытка җитми тынмасын;
Башымнан давыл өрсә дә,
Мин аңардан сынмасмын!
Гөрелдәсәм, сугар яшенмен,
Көлсәм мин бер чуакмын; [чуак – җылы, якты, аяз]
Киреләнсәм, йокың бозармын,
Көрәшсәм, сине егармын,
Йөгерсәм, сине узармын;
Әй Норадын, Норадын,
Уңмастайны даулашып,
Казак кит дип каулама.
Каргышым кара таштан үтәдер,
Аһым җирне-күкне тотадыр,
Күтәрә алмассың, Норадын!

Анда Идегәй аһ орды,
Норадын артка егылды,
Авызы-борыны кыйшайды.

Анда әйтте Киң Җанбай:
– Норадын бердәнбер балаңдыр,
Каргыш итмә, Идегәй,
Алкыш иткел углыңа! [алкыш – хәерле теләк]

Анда углын аяды,
Алкыш бирде Идегәй.
Норадын янә терелде,
Авызы-йөзе төзәлде.
Тора килеп Норадын,
Идегәйгә янә әйтте:
– Кисәкчә чыккан болытмын,
Яумаенча таркалмам,
Анадан кара туганмын,
Сабынлап юсаң агармам!
Атадан аеры туганмын,
Би үткәрсәң ныгайман, [?]
Болыттан кыеш чыкканмын,
Алдыңа алсаң төз булмам!
Я син үзең хан булгыл!
Я син мине хан иткел!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.

Анда торып Идегәй,
Норадынга аны әйтте:
– Ялгыз баланың кылыгы
Яудан яман, – дисә, бу булгай.
Җанбайдаен җанбазның
Языгын алып куйныңа,
Җанын исән калдырдың,
Яныңа яучы алдырдың! [яучы – яулы, дошманлыклы кеше]
Ул да җитәр бер көн җаныңа!

Сорымкан углы Чыңгызны,
Кала бозган Калтайны,
Төкле авызлы кенәжне
Мин каерылып чапканда,
Яфанга чыгып яу җыйдың, [яфан – япан, дала]
Яудан тынган йортымны
Яу астында калдырдың,
Атаң корган каланы
Күчмәләрдән алдырдың! [Идегәй яуда вакытта Норадын күчмәләр белән килеп Сарайны басып ала]
Яу өстенә яу килсә,
Ул да җитә бер көн башыңа!

Алыс белән ювыкны – юырткан белер,
Яхшы белән яманны – күргән белер;
Яхшы – йөргән җиренә кәнт салыр, [кәнт – шәһәр]
Яман – йөргән җиреңә үрт салыр.
Көн батса да куйга сукмак табылыр;
Бер төкергән – ни итәр,
Күп төкерсә – күл итәр.
Күп белән эшең төшмәсен,
Күп – эшеңне чүкерер! [чүкерер – ?]

Әй Норадын, Норадын,
Эшем кулай килгәндә,
Буракан углы Тимергә,
Бураканның үзе әмиргә
Аягының астында
Даб-дарки булып утырдым; [даб-дарки булып – илтифатсыз]
Эшем кулай килгәндә
Бер көндә биш йөз кеше үтердем;
Бер мең кешегә җиткәндә
Кара Тиен дигән алыпны
Языда ялгыз үтердем.
Тимернең кызы Акбеләк,
Алла үземә биргәндә,
Тиген улҗа китердем.

Газазил булмый ни булгай? [Газазил – Иблис]
Колыным, ялгыз калыр икәнсең.
Күземнең яше коргамас
Кысыр мәдәт теләдем. [мәдәт – ?]
Хатәм-Тайдай юмартсың,
Арысландай адусың, [аду – кырыс]
Хәмзәдәен пәлвансың,
Галинең гали углысың,
Кардай башы агарган
Карт атаңа яу булдың,
Арыслансың, мырза углым!
Урый чабып, кисә үткән
Ун бармагым, мырза углым;
Түбәле туры ат менгән,
Яуга чапкан мырза углым;
Кисмә-кисмә сары алтын,
Бер ибенә килгәндә,
Кисми биргән мырза углым;
Кымтыганы хатасыз
Карчыгадай мырза углым;
Каулаганың мин булсам,
Мин качаем, син каула,
Һәрбер көндә дошманың
Миндәй качсын, мырза углым!

Анда торып Идегәй янә әйтте:
– Торымтайдан елгыр кош булмас,
Тургай да тибеп каз алмас!
Аткыдан йөгерек ук булмас,
Атса күбә бозалмас.
Һөнәрсез сине күрә алмас,
Илдән илгә җилеп үтсәң дә,
Бу дөньялар сиңа да калмас!

Аны әйтеп Идегәй
Иделдән чыгып юнәлде,
Тулгай биреп моны әйтте:
– Тауда йөргән бүре идем,
Талчыгыма тайлы бия җиер идем; [ачыкканда тайлы бия ашар идем]
Уйга төшеп куй булдым,
Куңкылдашкан күп яманга хур булдым. [куңкылдашкан – ?]

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 15.

XV
Идегәйнең Норадынга рәнҗеп әйткәне, Норадынның бүленеп киткәне
Идегәй анда рәнҗеде,
Рәнҗегәндә моны әйтте:
– Норадын да булсаң, булсана!
Болытка җиткән Нарс тауны
Җилеп үк тә үтсәң үтсәнә!
Таңда чыккан Чулпандай,
Яна да яна торсана! –
Шул теләк белән тудырдым,
Дүрт кырлап учак өйдердем,
Кызылдан бишек кылдырдым,
Алтыннан чөмәк уйдырдым,
Көмештән төбәк койдырдым,
Уен осталардан уйдырдым,
Сырын сыраучылардан сырдырдым;
Әй тумагыр, тумагыр, [тумагыр – ?]
Сине каян тудырдым?!
Син туганда, Норадын,
Ту бияләр суйдырдым;
Алты көнләп аш биреп,
Галимнәрне туйдырдым,
Җиде көнләп аш биреп,
Ятимнәрне туйдырдым.
Хан кашында туды дип,
Атыңны Норадын куйдырдым.
И тумагыр, тумагыр,
Сине каян тудырдым?!

Син яманны тудырып,
Калкай камка түшәттем,
Калкай камка каты дип,
Сусарыма биләттем;
Сусарым суык булыр дип,
Күк тиенгә биләттем,
Күк тиенне тиң күрми,
Кара кешкә биләттем;
Кара кешнең эчендә
Аначылар хурлар дип,
Бавырыңны күтәртми,
Билеңә садак ураттым.
Гарәби китап укыган
Галимнән мәгънә сораттым,
Кочаклап Коръән укыган
Мулладан мәгънә сораттым.
Әй колыным, мин сине
Бигә нөгәр алдырдым,
Ханга лаек туды дип,
Ханнан кәбеч алдырдым; [кәбеч – түбәтәй]
Астың атка кансын дип,
Аргымак сайлап мендердем,
Иңең тунга кансын дип,
Атлас сайлап кидердем;
Күкрәгең яулы үссен дип,
Качкан яуны кудырдым,
Башлап ханны кудырдым,
Аны да синнән үтерттем,
Картайган да көнемдә
Үз башыма көч иттем!

Биләнчек башы биш тирәк,
Билге төйдең, Норадын;
Биш биягә бер колын –
Тилү идең, Норадын; [тилү – колыны үлгән биядән икенче колынны имезү]
Казгош кунмас карагач,
Каз кундырдың, Норадын,
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдың, Норадын,
Адәм җитмәс кола чүл,
Ил кундырдың, Норадын!
Каудан җиргә ут салдың,
Утны кайдан утларсың?
Кара суга кан койдың,
Суны кайдан эчәрсең?
Кара аргымак катырдың,
Атны кайдан менәрсең?
Кара лачын кау иттең, [кау иттең – корыттың, кагайттың]
Кошны кайдан чөярсең?
Катифәне хурладың, [катифә – хәтфә]
Тунны кайдан киярсең?
Калын нөгәр таркаттың,
Нөгәр кайдан тотарсың?
Ханәкәне алҗыттың,
Сылу кайдан кочарсың?
Кардай чәче агарган,
Курдай күзе кызарган,
Син дигәндә җан аткан
Ялгыз атаң мин идем,
Күзем орып чыгардың;
Кайда барып уңарсың?
Кайда бер барсаң тынарсың?
Языгы белән гөнаһсын,
Кайда ла барып йоларсың?

Ир Норадын анда әйтте:
– Биләнчек башы биш тирәк,
Билге төйсәм, йорт өчен;
Биш биягә бер колын –
Тилү идем сөт өчен;
Казгош кунмас карагач,
Каз кундырдым ит өчен;
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдым кот өчен;
Адәм җитмәс кола чүл,
Ил кундырдым йорт өчен;
Язгы кауга ут салсам,
Үртән сайлап утлармын; [үртән – үргән үлән?]
Кара суга кан койсам,
Су тоныгын эчәрмен;
Кара аргымак катырсам,
Толпар сайлап менәрмен;
Кара лачын кау итсәм,
Шоңкар сайлап чөярмен;
Катифәне хурласам,
Турка сайлап киярмен. [турка – кытай ефәге, нечкә ефәк]
Калын нөгәр таркатсам,
Хан-солтаннан тотармын!
Ханәкәне алҗытсам,
Сылу таңлап кочармын. [таңлап – сокланып сайлап]
Кардай чәче агарган,
Курдай күзе кызарган,
Син дигәндә җан аткан
Ялгыз атам син булсаң, –
Син сүзеңнән тангансың,
Киленеңне алгансың!
Күзең орып чыгарсам,
Тәңре өе Кәгъбәне
Бер әйләнсәм уңармын,
Өч әйләнсәм тынармын;
Языгы белән гөнаһсын
Җиде әйләнсәм йолармын!

Аны әйткәндә Норадын
Елдырым ташлы пычагын
Суырып алды кынаптан.
Кабына сыймый йөрәге,
Кайтыр микән каһәрем дип,
Атылып чыкты сарайдан.
Елдырым ташлы пычагын
Кара ташка бер орды,
Кара ташны как ярды.
Каһәре кайтып Норадын,
Кайтып килде сарайга,
Атасына анда әйтте:

– Уй дигәйгә кыр дигәй, [уй – уйсу җир]
Уйны баскан мырзамын!
Ханнар белән, биләр белән
Коемлашкан мырзамын; [коемлашу – эчемлек белән сыйлашу]
Коемлашым беткән соң
Алыс-алыс җирләргә,
Үзгә телле илләргә,
Илче кылып игәнмен. [ию – җибәрү]
Йөлте белән үссен дип, [йөлте – приз]
Япрагы нурдан яралган
Байтагымның алдына
Бостанлы тирәк булганмын!
Ай кашында Зөһрәдәй
Балкый-балкый туганмын;
Таң алдында Чулпандай
Яна-яна торганмын;
Сүзле адәмне сөйләтмәс
Инәдән чичән туганмын!
Тешле адәмне тешләтмәс
Инәдән тешле туганмын!
Булыр җирдән булганмын!
Арысландай биншәм корышып, [биншә – арка, калак сөякләре]
Ат ярышта узганмын;
Кылыгым кемгә яраса,
Кысмәтен аның кылганмын!

Китәрмен, атам, китәрмен,
Шаһ Тимергә җитәрмен,
Тимер биргән кире атны
Тирләткәнче менәрмен;
Тимер биргән тимер тун –
Сүтелгәнче киярмен!
Унике тотам укларны
Бетергәнче чөярмен!
Тимер белән антым бар,
Тимер белән шартым бар:
Тимер биргән сылуны
Алдыма алып сөярмен!
Алтыннан байса суктырып, [байса – пичәт]
Өгемә шоңкар чөярмен, [өге – өке, колаклы ябалак]
Алты арбага ак ябып,
Алтысына нар җигеп,
Исәнемдә, савымда
Тутыра алтын төярмен.

Анда торып Норадын,
Атына менеп атланды.
Айтулы ару анасы
Норадынга анда әйтте:
– Әй Норадын, Норадын,
Ку кундырмас күлләргә
Ку кундырып уйнаттың:
Кудай башын агарткан
Анаңны нигә уйлаттың?

Анда әйтте Норадын:
Әй инәкәм, инәкәм,
Ку кундырмас күлләргә
Ку төшердем йорт өчен,
Кудай башын агарткан
Анамны уйлаттым йорт өчен!

Янә әйтте анасы:
– Әй Норадын, Норадын,
Кара суга кан койсаң,
Суны кайдан эчәрсең?
Халык белән даулашып,
Яхшыны кайдан табарсың?
Әй Норадын, Норадын,
Каулы җиргә ут салып,
Утны кайдан утларсың?
Халык белән яулашып,
Яхшыны кайдан табарсың?

Җавап бирде Норадын:
– Әй инәкәм, инәкәм,
Кара суга кан койсам,
Балдан ширбәт эчәрмен,
Халык белән даулашсам,
Йорт яхшысын табармын.
Әй инәкәм, инәкәм,
Каулы җиргә ут салсам,
Ут яхшысын табармын,
Халык белән яулашсам,
Йорт яхшысын табармын!

Янә әйтте анасы:
– Әй Норадын, Норадын,
Идел дигән су килер,
Аны ничек кичәрсең?
Итәгендә ил булыр,
Аны ничек үтәрсең?
Әй Норадын, Норадын,
Җаек дигән су килер,
Аны ничек кичәрсең?
Ягасында ил булыр,
Аны ничек үтәрсең?

Җавап бирде Норадын:
– Әй инәкәм, инәкәм,
Ике ташны култыклап,
Идел кичкән улыңмын;
Икедән яуга төшеп,
Исән чыккан улыңмын;
Идел дигән су булса,
Ике чумсам кичәрмен;
Итәгендә ил булса,
Ике орсам үтәрмен!
Әй инәкәм, инәкәм,
Ялгыз ташны култыклап,
Җаек кичкән улыңмын;
Яңгыздан яуга төшеп,
Исән чыккан улыңмын;
Җаек дигән су булса,
Бер чумганда кичәрмен,
Ягасында ил булса,
Бер органда үтәрмен!

Янә әйтте анасы:
– Әй Норадын, Норадын,
Бер агачта мең ботак –
Аны кисим дидеңме,
Берүзеңә мең кеше –
Аны изим дидеңме?

Җавап бирде Норадын:
– Әй инәкәм, инәкәм,
Бер агачта мең ботак,
Бер ботактан нисе артык? –
Атның аттан нисе артык?
Бер атлаган боты артык!
Ирнең ирдән нисе артык? –
Бер сөйләгән сүзе артык!
Бәйләве юк чичәннән
Өндәмәгән эшле артык!
Бәйге алмаган йөгеректән
Биле юан бишле артык!
Берүземә мең кеше –
Бер кешедән нисе артык?

Аны әйтеп Норадын
Чыгып китте баш тартып.

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 14.

XIV
Норадынның Җанбайга очрап әйтешкәне, Җанбайның Идегәй белән Норадынны бозылыштырганы
Юлдашлары кушылып,
Алар юлга киткәндә,
Юлда торган байтирәк,
Байтирәккә төшкәндә,
Кара аргымак каңтарып, [каңтару – атның тезгенен ияренең алгы башына тартып бәйләп кую, кызулап килгәндә атның тире кайтканчы шулай тоталар]
Йоклап яткан берәүне
Күрә биреп килгәндә,
Үтерергә уйлады,
Аннан кулын кире алды:
– Йоклаганны үтергән,
Коралсызга кул салган –
Хатын булыр, ир булмас! –
Аны әйтеп Норадын,
Ул адәмне уятты.

Уяна биреп беравык,
Тора килде Киң Җанбай,
Тора килеп сарнады:
– Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың!
Тукмак яллы турыны
Кайда мендең, Норадын?
Тугыз күзле кирәүкә
Кайда кидең, Норадын?
Саурык бия сөте иде, [саурык – ?]
Тыныч йортка кот иде
Туктамыштай ханиям –
Аны ниттең, Норадын?

Анда әйтте Норадын:
– Тукмак яллы турыны
Тунаган җирдә менгәнмен;
Тугыз күзле кирәүкәне
Үтергән җирдә кигәнмен!
Саурык бия сөте булса,
Тыныч йортка кот булса,
Туктамыштай ханыңны,
Синең якын каныңны,
Төлке күлдә эзләнеп,
Эзен чыгарып алганмын;
Ку күлленең күлендә
Баса барып җиткәнмен,
Уклашып көрәш иткән соң,
Иңкәйтеп җанын алганмын.
Кәмалның улы Киң Җанбай,
Сине җырау диделәр,
Сине чичән диделәр;
Мине мактап җырласаң,
Ярлыкармын, Җаныбай,
Үзеңне син мактасаң,
Үлтерермен, Җаныбай.
Башыңны баудай кисәрмен,
Канҗагама йөлде ясап буармын! [йөлде – приз, ярышта узу билгесе]

Анда Җанбай әйтте лә:
– Аптыраган ахмакмын,
Нине табып әйтием?
Мин җыраучы түгелмен,
Мин чичән дә түгелмен;
Җыраучылар килгәнче,
Чичәннәр сиңа иргәнче [иргәнче – ирешкәнче, очраганчы]
Беразрак мин синең
Күңелең аулап торыем:
Көярсең, ирнең баласы,
Көярсең дә янарсың!

Норадын анда әйтте лә:
– Көяр утка янмага
Мин кауданлы җир түгел;
Син үзеңнең тапканыңны,
Җанбай, аны җырлагыл!

Анда Җанбай әйтте лә:
– Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың,
Тапканымны җырласам,
Белгәнемне җырласам,
Күңелең бераз аулансын:
Түбәгә чыккан дүртәүгә
Түрә булыр көн туармы?
Аркада торган алтауга
Ага булыр көн туармы?
Идегәй белән Норадын
Көне батар көн туармы?
Түбәдәге дүрт йолдыз
Таңы атар көн туармы?
Тубал турат койрыгы
Дүрт чалуга килгәнме?
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирде хан булып,
Борынгыдай дан булып,
Ту җилкелдәр көн туармы?
Безгә туган шушы көн
Сиңа тагын бер туып,
Чөйдәле балта кулга алып, [чөйдәле – түтәле]
Чөйдәсенә бер менеп, [чөйдә – калын җилкә]
Түмәнчек күзле бабаңны [түмәнчек – ?]
Түбәләр көн туармы?

Пүшләк башы кара урман [пүшләк – ?]
Әүвәлгедәй безнең ту,
Шунда башкып иңсә иде! [башкып – ?]
Түше шалпык бүз шоңкар
Һавадан түнеп иңсә иде!
Дүрткә аерылып ак найза
Түрә авызына төшсә иде!
Дүртәү-бишәү бер булып,
Әүвәлгедәй безнекеләр
Ту киңәшкә килсә иде! [ту киңәш – байраклар киңәше, хәрби киңәш]
Дүрт болҗарның агасы, [болҗар – гаскәр туплана торган урын]
Макмал улы Киң Җанбай
Хан Туктамыш чагында [?]
Түрә булып үтсә иде!
Идегәй улы Норадын
Әрмәчесез үтсә иде! [әрмәчесе – ?]
Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың!

Җанбай аны дигәндә,
Тау иленең Мәмәткол [тау иле – Дагстан]
Атлы егет килде лә!
Җанбайга атын тибендереп,
Алмас кылыч күтәреп,
Җанбайны чалмак булды ла!
Норадын аны күргәндә
Аралап торып килде лә.
Анда Җанбай әйтте лә:
– Карга кунмас карагач,
Каз кундырдың, Норадын;
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдың, Норадын!
Җиргә тамар канымны
Җиңнән тоттың, Норадын!
Җилкәмнән төшкән башымны
Җөйләп тоттың, Норадын!
Сиңа ияргән колларга
Гомер бирдең, Норадын!

Җанбай алай сүз әйтеп,
Инде Мәмәтколны сүгәдер:
– Борма-борма башлы кол!
Урыстай сары чәчле кол!
Ач бүредәй тешле кол!
Төлкедәй кызыл йөзле кол!
Әләкләгән әләк кол!
Төркенем белгән түрәм бар, [төркен – кардәшләр]
Башымны белгән патшам бар,
Патшалык кылган иям бар,
Сездәен тау иленең
Чиркәс колларда ни эшем бар?

Ир Норадын анда әйтте:
– Әй Киң Җанбай, Киң Җанбай,
Син үлгән белән күбәймәссең!
Сине үтереп ни итием?
Үтерми ак китием.
Туктамыштай ханыңа
Нинди хезмәт кылгансың,
Атама да шуны кыла йөр!

Сарайга кайтып җиткәндә,
Туктамыштай хан башын
Канҗагасыннан чыгарып,
Идегәйнең алдына
Ташлап әйтте Норадын:

– Төннәр, көннәр куган соң,
Төлке күлдә эз алып,
Төлке күлдән Ку күлгә
Юнәлгәнмен сүз алып.
Ку күленә барган соң,
Күз йөгертеп алган соң,
Казгошларны кычкыртып,
Тукмак ялны пышкыртып,
Поса-поса баргалап,
Туктамышны тапкан соң,
Ул миңа да мин аңа
Күп сүзләрне әйткән соң,
Иңкәйтеп башын алганмын,
Алдыңа китереп салганмын!

Анда әйтте Идегәй:
– Әй Норадын, Норадын,
Бу хезмәтне үтәдең,
Кабул кылдым морадың,
Сиңа булсын Ханәкә.

Урда башы Биш Уба,
Җанбай җитеп килгәндә,
Биш Убада елаган
Ханның кызы Ханәкә,
Җанбай аны күргәндә
Тулгай биреп аны әйтте:
– Елама, Ханәкәм, елама,
Атаң иде Туктамыш,
Атсыз идем, ат бирде,
Тунсыз идем, тун бирде,
Асыл туннар кидерде,
Гарәби атлар мендерде.
Ул көннәр инде безгә юк,
Елама, Ханәкә, елама!
Туктамыштай ханымны,
Синең дә булган атаңны
Идегәй улы Норадын
Куып та җитеп барганда,
Кагып та башын алганда,
Атасының алдына
Аны да китереп салганда,
Бу эшенә дан итеп,
Сине дә сорап торганда,
Идегәй улы Норадын,
Һич бирмәсен морадын!
Әй ханәкәм, Ханәкәм,
Хансарайга килгәндә
Тар карныңны киңәйтеп,
Киез бәйләп керсәң, әй!
Сине дә күреп Норадын,
Ай-көнле дип белсә әй!
“Бу кем кылды?” – дигәндә,
“Атаң кылды”, – дисәң әй!
Атасы белән бозылып,
Икәве бердәй түнсә әй!
Алар да китеп тәхеттән,
Синең энең яшь солтан
Кадыйрбирде хан булып,
Әүвәлгедәй дан булып,
Дәүран гомер сөрсә әй!

Җанбай алай дигәндә,
Ханәкә торып килгәндә,
Киез бәйләп карынына
Хансарайга ингәндә,
Норадын аны күргәндә –
“Бу ни?” – диеп торганда,
Ханәкә солтан аны әйтте:
“Атаң белер мәгънәсен!”

Моны ишетеп Норадын,
Күмердәй кара киселде.
Атасын күреп тәхеттә:
– А! – дип аңа җикерде.
Кулындагы думбыра
Кулында түзми сикерде.
Анда чыгып уң күзе,
Күзсез калды Идегәй.

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 13.

XIII
Норадынның Туктамыш ханны үтергәне
Азамат ир Туктамыш
Качып бара ятканда,
Чулманны кайта кичкәндә,
Ыкның башы – җим башы,
Җим далага җиткәндә [җим дала – Дим буе даласы]
“Җиз бүрекле йөз ирем
Җим далада күренер”, дип,
Йөз иреннән аерылып,
Киң Җанбайны янга алып,
Икәүләп юлга юнәлде.
Янә бер көн баргачтын,
Кәмалның улы Киң Җанбай
Атыннан иңеп торганда,
Колагын җиргә куйганда,
Норадын менгән Сарала
Үкерә биреп кешнәде.
Җанбай анда сискәнде,
Туктамыш аны күргәндә
Күңеле боздай бозарып,
Киң Җанбайга аны әйтте:
– Кашымдагы юлдашым
Чыбыр-чыбыр итәдер,
Җанына кыен килгәндә
Мине ташлап китәдер;
Бу барганнан барырмын,
Төлкелегә барырмын.
Төлкеледә курыксам мин,
Ку күлленең күлендә
Баса биреп ятармын.
Теләвеңне теләп торгайсың,
Аллам-иям иш булса,
Унөч ел үтте дигәндә
Янә кайтып килермен.

Аны да әйтеп Туктамыш
Киң Җанбайдан аерылды.
Төлкелегә юл тотты;
Төлкеледә кунганда,
Колагын җиргә куйганда
Норадын менгән Сарала
Үкереп янә кешнәде.
Аны ишетеп Туктамыш,
Анда җаны бер курыкты,
Ку күленә юл тотты.
Ку күленә барганда,
Җир-сулары калганда,
Тулгай биреп аны әйтте:
– Иделдән чыккан Ирмешәл,
Ирмешәлдән чыккан Колторган,
Колторганнан аерылдым,
Кошны кайда чөярмен?
Көбәмнең бикләренең
Бавын ничек чишәрмен?
Колача аттан йөк ауды,
Куышны кая артармын? [артармын – төярмен?
Сынаулы бүзем егылды,
Сынаусыз, ал белмәгән
Бидәүгә ничек базып мением? [бидәү – гарәп аты]
Сер белмәгән башларга
Серемне ничек түгием?
Күп нөгәрдән аерылдым,
Киңәшемне инде кемнән сорармын?

Туктамыш алай барганда,
Эченнән эче янганда,
Тугыз күзле кирәүкә
Иңсәдән басып барганда,
Бүз юшанга җиткәндә [бүз юшан – ак әрем]
Бигеннән чишеп ул тунын,
Калдырырга уйлады:
“Бер билгесе юк икән
Кирәүкәмне салмага.
Караң калыр кара тун [караң калу – иясез калу]
Бүз юшанга салыем,
Алла үземә биргәндә
Кайтып синнән алыем”, – дип,
Тугыз күзле көбәне
Анда салып калдырды.

Туктамышның артыннан
Эзеннән эзен чыгарып
Баса килде Норадын.
Бүз юшанга җиткәндә
Караң калган кара тун
Тугыз күзле кирәүкә –
Аны да табып Норадын,
Өстенә киеп корганып,
Ку күленә юнәлде.
Ку күлленең күлендә
Кау камышта ятканда [кау – коры]
Туктамыштай зур ханның
Дөрселдидер йөрәге.
Ку күленнән курыкканда
Туктамыш хан аны әйтте:
– “Дөрс-дөрс” итеп, “дөрс” итеп,
Дөрселдәмә, сум йөрәк;
Тынычлыкка зар чакта
Дөрселдәвең ник кирәк?!
Идегәй дә икәү, мин яңгыз,
Иреккән җирдә тынармын;
Сулкылдама, ак найза, [найза – япьле сөңге]
Суешкан җирдә сынарсың!
Балкылдама, бала усак!
Батырларым, биләрем
Бөялешеп килгәндә
Сөңге сапка кыярлар;
Бала усагың япрагы
Җирдә ятып сулар ла.
Кубалама, коба җил,
Тәңредән изен килсә тынармын; [изен – рөхсәт]
Боркырама, коба ком,
Яңгыр яуса ятарсың,
Кыбырсыма, тукмак ял,
Яу килгән көн басылырсың;
Көлберәмә, көн ана! – [көлберәмә – көлемсерәмә; көн – кояш]
Болыт килсә батарсың.
Тулыксыма, тонык су!
Мине өшеткән суык су!
Туксанның бере туса катарсың! [кыш айларының беренче көне]
Тыңламасаң сүземне,
Өстеңә елкы әйдәрмен –
Бер суырса корырсың,
Бер батлавык булырсың.
Кыйкулама, кызгыч кош, [кызгыч – ?
Канатың куш, муйның буш,
Авызың-борының мөгез кош,
Авазың яман зарлы кош!
Батлавык тулган елкым юк,
Ояң таптар малым юк,
Оя тулган йомыркаң
Итәкләп алыр углым юк!
Бу катардан җан калса,
Аллам-иям иш булса,
Нугайлының агыр йорт,
Башчы булып мин килсәм,
Кара лачын – Төкле Аяк
Өстеңә чөеп бер салсам,
Анда бер куркып чумарсың!
Күл иясе син булсаң,
Мин күпләрнең иясе,
Баш очымда әйләнеп,
Кыйку салып йөрмәче!
Сине күлдән аерган,
Мине илдән аерган
Идегәй улы Норадын
Минемдәен саргаеп,
Казак чыксын иленнән!
Садаклары салбырап, [салбырап – ?]
Һич төшмәсен биленнән!

Азамат ир Туктамыш
Янә торып янә әйтте:
– Хан булып ни иткәнмен?
Халыгыма, илемә,
Өлге булган мырзамын.
Арбаны олы күбәләк [арбаны олы – агуы күп, үчле]
Норадыннан качты, күр!
Сары мәрмәр Алтын Таш –
Идегәй аны басты, күр!
Идегәй анда торды ла,
Инеп сөрән салды ла,
Алтын башлы чаң кубыз
Аманлыкта әйбәтле,
Яу килгән көн тынды ла!
Туралы кошның баласы – [туралы – баудагы]
Тумагы күзгә төште лә! [тумак – ау кошының калфагы]
Минем газиз байтагым
Тубыктан канга батты ла!
Тугыздан үрмә кыл аел
Аргымакка батты ла!
Өзәңгесе өзмә алтын,
Коешканы койма алтын,
Нукталары сум алтын,
Азаулары бер карым [карым – ?]
Аргымаклар бауда катты ла!
Әзәлдән яу Идегәй,
Малымны алып куймадың,
Кәникә кочып туймадың, [кәникә – кәнизәк, җария]
Минем башымны кискән көндә
Син тынарсың, Идегәй!

Ку күлленең күленә
Норадын җитә килгәндә
Туктамыштай зур ханның
Дөрселдидер йөрәге:
“Әнә, кара күренгән
Идегәй улы Норадын,
Һич бирмәсен морадын!
Хан улымын, асылмын,
Үлми кулга тотылмам,
Әнә, җитте Норадын,
Мин үзем бу көнемдә
Җиргә сеңсәм котылмам!”

Килә җитеп Норадын
Ку күлене күргәндә,
Азамат ир Туктамыш
Качса кача белмәде,
Куба килеп урыныннан,
Тора килде Туктамыш.

Бер-беренә сәлам биргәндә
Анда әйтте Туктамыш:
– Атның бары толпар булмас,
Кошның бары шоңкар булмас,
Ишәк дөя булмас,
Сыер бия булмас.
Коешканы юкәдер, [коешкан – иярнең арт каешы, атның койрык төбенә элдерелә]
Бинең аты би булыр,
Коешканы көмештер,
Колның аты кол булыр;
Син ич минем колымсың.
Мин Чыңгызмын, беләмсең,
Хан улымын, ханыңмын,
Үзем үлми кулга тотылмам,
Үтермәмен мин сине,
Үтермәссең син мине!

Анда әйтте Норадын:
– Мин бер колың түгелмен,
Син дә Чыңгыз түгелсең.
Мин кымырыска булып та,
Син Сөләйман түгелсең!
Камчы сабы кайма алтын,
Каныбәк тә хан иде,
Ул Чыңгызмын дир иде,
Ул да Чыңгыз булмады;
Тибенгесе тезмә алтын
Тыныйбәк тә хан иде,
Ул Чыңгызмын дир иде,
Ул да Чыңгыз булмады;
Өзәңгесе эзмә алтын
Үзи би дә хан иде,
Ул Чыңгызмын димәде,
Әмма ул Чыңгыз иде!
Мине колым димәче,
Сине беләм димәче!
Минем атым Норадын,
Үтергәнче торамын,
Әйтереңне әйтеп кал,
Атарыңны атып кал!
Мин бабамнан сораган:
Дүшәмбенең көнендә,
Сишәмбенең төнендә,
Ай белән көн яурылып,
Ике нурдан ялгашып,
Чын газиз канның үзеннән
Пәйда булган мырзамын.
Астымдагы ак бүзне
Мин бабамнан сораусыз
Алып менгән мырзамын.
Бурама тимер, сум алтын
Бөгеп найза такканмын,
Гарәп китап укыган
Галимнән мәгънә сораган мырзамын.
Сүзе күңелемә ятканга
Күз чигемне салганмын,
Үзем гыйлем укымай,
Гарәбичә белгәнмен;
Өч йөз алтмыш пәйгамбәр,
Утыз ике мең сәхәбә –
Мин укымый белгәнмен.
Җир белән күкнең арасы
Өч мең еллык юлдыр дип,
Акыл белән белгәнмен;
Үзгә динле кафергә
Үткәрә илче игәнмен, [илче җибәргәнмен]
Буран сукса, чаң йокмас,
Яфрагым күлдән ярылмас, [??]
Аргымагымны атланып,
Карап Идел кичкәнмен;
Казан малым камкага [?]
Өлге сәламе печкәнмен;
Казан белән кантамнан [?]
Кара баллар ташытып, [?]
Һәрдаим су урынына эчкәнмен;
Батыр менгән атларны
Базарда сатып артык кылганмын;
Батыр кигән туннарны
Балтырыннан кигәнмен; [?]
Ялан кылыч кулга алып,
Яу кайтарган мырзамын;
Борак сынлы ат менеп, [борак – канатлы ат]
Билек сөргән мырзамын,
Кыен күргән егетнең
Кыйбатын белгән мырзамын;
Эш күрсәткән егетнең
Алапасын язган мырзамын. [алапа – гаскәргә бирелә торган түләү]
Билгеле балта кулга алып,
Билге чапкан мырзамын;
Биргән малын кире алмас
Белекле газиз улымын.
Атасын сорамый нөгәр ияртмәм,
Асылын сорамый мал бирмәм,
Биргәндә мең дә биш йөз
Сары алтынга туктамам;
Дусымның утын сүндермәм,
Дошманым утын яндырмам;
Шаһ Норадын миндермен,
Шушы йөргән Чыңгызның
Кайсы улыннан кимдермен?
Туйгужа улы Туктамыш
Асылы Чыңгыз булса ни булды?
Чәчле-төкле Хуҗа Әхмәт,
Аннан туган Ир Әхмәт,
Аннан туган Тимеркыя,
Аннан туган Котлыкыя,
Аннан туган Идегәй,
Идегәйдән туган Норадын,
Алла юмарттыр,
Аңа бирде морадын!
Ант кылычка җиткәндә
Әйтерең булса әйтеп кал,
Кылырың булса кылып кал.

Анда әйтте Туктамыш:
– Ком җыелып таш булмас,
Кол җыелып баш булмас,
Ачтан туйган ялчымас,
Патша булган Идегәй,
Чыңгыз нәселеннән булган
Бу башымны алса да,
Ул да Чыңгыз булалмас;
Нинди түрә бирсә дә,
Миндәй түрә бирә алмас;
Яхшы белән яманның
Ул да кадерен белә алмас!

Азамат ир Туктамыш
Җаныннан өмет өзгәндә,
Кыелып очкан кошларга
Баш күтәреп анда әйтте:
– Кыйгошлар да казгошлар,
Белалмыйсыз, байгышлар –
Сезне күлдән аерган,
Мине илдән аерган
Идегәй улы Норадын.
Бер алладан сораек:
Һич бирмәсен морадын!
Казак чыгып җиреннән,
Садагы төшеп биленнән,
Минемдәен аптырап,
Куркуыннан калтырап,
Баш куярга җир тапмый,
Куылып йөрсен иленнән!

Анда әйтте Норадын:
– Андый, андый казгошны,
Анда куып качырттым!
Андый, андый каргышны
Монда бастым, бакырттым!
Җиде тауны яңраттым,
Каргышың кара башыңа!
Баш кисәрмен кайгысыз!
Атамны йорттан син кудың!
Мине йорттан син кудың!
Казак чыктым илемнән;
Илдән илгә күп үттем,
Садагым төшми билемнән.
Үз кылганың үзеңә кайта,
Икърар юктыр телеңнән!
Арын әйт тә бирен әйт,
Беренче кизәк кемнеке? [кизәк – кизәнү чираты]
Яшең өлкән ир икән,
Син ат, кизәк синеке!

Анда килеп Норадын
Каршыдан торып басканда,
Азамат ир Туктамыш
Өч катар угын атканда,
Атканы карь итмәде,
Тугыз күзле кирәүкә,
Бер күзеннән үтмәде.
“Үз коралыма юлыктым”, – дип,
Җонҗыгалы чал башын [җонҗыга – таҗ]
Сона бирде Туктамыш.
Ир Норадын сукканда,
Кылычы белән чапканда,
Туктамышның чал башы
Җиргә төште “алла”лап.
Кан урынына сөт акты.
Башны җитеп артыннан,
Ак найзага кыстырып,
Аны да өскә күтәреп,
Норадын анда сорады:
– Колдан вәзир куясызмы?
Кол теленә инанасызмы?
Сөңгедә торган хан башы
Телгә килеп анда әйтте:
– И балам, балам, балам,
Колдан вәзир куйсак та,
Колның телен алсак та,
Гәүдә түбәндә калды,
Баш әле дә синнән югары.

Норадын башны җиргә атты.
Аннан аны янә алды,
Янә алган соң атланды,
Саралатын бер типте,
Кайта бирде Норадын.

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 12.

XII
Туктамыш ханның сарайдан качып киткәндә тулгап әйткәне
– Әй егетләр, чуралар! –
Урманбит би үлгәндә,
Ун сан нугай бөлгәндә, [ун сан – йөз мең]
Шаһназар батыр яудан
Яралы барып килгәндә,
Алач та алач булганда, [алач – казакъның бер ыруы?]
Алачадан хан булганда,
Аяз да көннәр монарланып,
Гарасат уты янганда,
Бура боздан тайганда,
Бутасы баш күтәреп торганда,
Каз очып шоңкар куганда,
Ханнан гайрәт киткәндә,
Бигә мидәт иңгәндә, [мидәт – ?]
Хан качып, би куганда,
Хан йөрүгә төшкәндә,
Идегәй мырза талашып,
Ил соңына төшкәндә, –
Хан Туктамыш гарьләнеп,
Байтагым дип зарланып [байтак – халык? пайтәхет?]
Аны әйтеп тулгады:

– Әй байтагым, байтагым,
Сине алдырдым мин тагын,
Дошман талар килгән соң,
Әл-аман бул миннән соң!
Байтагымның эчендә
Ун сан минем нугаем;
Синнән тагын аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Ун сан нугайдан азак,
Өч йөз алтмыш йорт казак,
Синнән тагын аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Унбиш чурам арталмас,
Унике атан тарталмас,
Чыңгыздан калган кара ту,
Сине яуда калдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Башлы,башлы, башлы урда,
Башта сине алдырдым;
Байтагы эчеп бетермәс
Бал чапчактан аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Сулап булат игәгән
Алыбымнан аерылдым;
Күтәрмә буе сум алтын
Күрекле тагаемнан аерылдым, [тагай – тәхет]
Чат та ефәк коршанган [коршанган – ябынган]
Саф солтаннан аерылдым; [саф солтан – хан балалары]
Кушаллык өйгә баш булган [кушаллык өй – куш өй]
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны,
Йәникәдәй бикәчне
Капыллыкта тиген улҗа кылдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Арадан кулар очырмас,
Өч йөз сөңге кыргытмас,
Тарлан бүздән аерылдым;
Йөрүдә чыбык сирпетмәс,
Чабуда колан ияртмәс,
Карыганчы көч булган [карыганчы – картайганчы]
Каранардан аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Урманбит би үлгән йорт,
Шаһназар батыр яудан
Яралы барып килгән йорт;
Үзән дә Үзән, Үзән су
Үзәкләп урдам корган йорт,
Үзәкләп суккан сум тимер [сум тимер – озынча сугылган тоташ тимер]
Ишегемә сынҗыр булган йорт; [сынҗыр – чылбыр]
Үзәкләп кунган урданың
Башына тынгы кунган йорт,
Тынычлык, мазаң алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Тулыксыган ана Идел,
Тулыксып урдам кунган йорт,
Байтагымның баласы
Туып-үскән уңган йорт,
Уңышыңны алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Кундакка урдам кундырып, [кундак – ?]
Хан сараен салдырып,
Артыма чатыр кундырып,
Алдыма базар кордырып,
Алтыннан акча кистереп,
Шул алтынның мөһерене
Үз исемемә суктырып,
Тагы аз гына мин анда
Хан булыем дип идем,
Сине тагын алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Иртән торып кош чөйсәм,
Каз белән ку алдырган Идел-йорт;
Ат башындай сары алтын
Сандыгымда яткан йорт.
Иңгәү тирән Идел-йорт, [иңгәү – ?]
Җәйләү салган котлы йорт;
Кечкенә җаным Йәникә
Киленчәк булып төшкән йорт,
Йөгенеп аяк алган йорт,
Иелеп сәлам биргән йорт,
Күрекле туган сылуны
Бикәч итеп алган йорт,
Ак бөркәнчек салган йорт,
Ал иннеген яккан йорт,
Кызыл мәрҗән таккан йорт;
Акбүз атка менгән йорт,
Яңгыз да каргам Кадыйрбирде, [?]
Кадыйрбирде солтан туган йорт,
Каплы камка ерткан йорт; [камка – парча (тукыма)]
Ун сан нугай җыйган йорт;
Өлкән бер туй кылган йорт;
Ялгызыма алкыш тисен дип,
Арак белән шарапка [аракы белән шәрабка]
Шунда яман туйган йорт,
Туктамыш ханның иде йорт,
Индедән соң котлы булсын!

Юыктан сиңа килә алмам, [юык – якын]
Алыстан сине күрә алмам,
Юык та булса җитә алмам,
Җәяүлек башка төшкән соң,
Әл-аман бул миннән соң!

Мин маңлаем көнгә көймәдем,
Табаным җиргә тимәдем;
Башка зурлык төшкәндә [зурлык – зарлык]
Ялгызлы каргам Кадыйрбирде – [?]
Маңлаеннан искәп сөймәдем,
Әл-аман бул миннән соң!

Аны әйтеп Туктамыш,
Йөз батырын янга алып,
Киң Җанбайны уңга алып,
Янә юлга юнәлде.
Янә бер көн барган соң
Киң Җанбайга анда әйтте:
– Бу барганнан барырмын,
Йөгереклеге сыналган,
Куш йөрәкле яралган
Тукмак яллы туратым
Үз астымда булганда,
Идегәй мине куганда,
Айлык юлым алдан алырмын.
Болгардаен калам бар,
Болгар йортын алырмын,
Болгарда да тынмасам,
Куе урманның төбендә
Куерып аккан Ашыт су,
Кара урманның төбендә
Каралып аккан Казан суы,
Казан суы буенда
Капкасы биек таш Казан,
Ул каламны алырмын;
Инде анда да тынмасам,
Чулманны кайта кичәрмен,
Җүкә Таудан үтәрмен;
Җүкә Тавым аръягы –
Ышыктан аккан Ык суы,
Аның да чыгып башына,
Даладан дала үтәрмен.

Туктамыш аны әйткәндә,
Кача биреп киткәндә,
Илен алды Идегәй.
Сарай дигән каласы,
Сиксән күчә арасы,
Сары мәрмәр Алтын Таш
Туры барды Идегәй.
Алтыннан суккан Ак Урда,
Көмештән суккан ак ишек,
Төсе суык чын булат
Очы белән ачтырып
Инә бирде Идегәй.

Анда инеп Идегәй,
Шаһ Тимергә анда әйтте:
– Сары мәрмәр Алтын Таш –
Сарайны саклап торайсын;
Алла үземә биргәндә
Туктамышның эзеннән
Эз чыгарып алыем,
Башына кылыч чабыем;
Ил күңелен тындырып,
Ир күңелен табыем.

Аны әйтеп Идегәй,
Шаһ Тимердән аерылды.
Норадынны янга алып,
Ирәннәрен уңга алып,
Болгардаен шәһәргә
Туры барды Идегәй.

Килә җитеп Идегәй
Болгарны танып танымый,
Хәйран калып туктады:
Алтынлап сүрә яздырган,
Ал бизәкле айкапу – [ай кебек түгәрәкләп ясалган капка]
Айкапуны тапмады,
Айкапуның тупсасы,
Куш манара – ак яңак,
Ак яңакны тапмады.
Калага аяк басканда
Каерылып яткан таш күрде,
Көйрәп яткан көл күрде,
Адәм заты тапмады.
Шәһре Болгар уртасы
Өсте мәрҗән, асты таш
Алтмыш колач манара –
Күз өстендә гәүһәр каш;
Анда җитеп килгәндә,
Төтеннән чатнап ярылган
Манараны күргәндә,
Ул манара төбендә
Башын учлап утырган,
Чәче челдәй агарган [чел – ?]
Бодайбине күрде Идегәй.

– Көлгә-ташка болганып,
Болгарыңа ни булды?
Челдәй чәче агарып,
Бодайбигә ни булды?

Анда әйтте Бодайби:
– Көлгә-ташка болганып,
Болгарыма ни булгай –
Чыңгыз улы Җүчи хан –
Ул да ватып ватмаган,
Җүчи улы Байду хан –
Ул да бозып бозмаган
Болгарым бүген бозылды.
Талха-Зәбир сәхәбә
Аягын баскан айкапу –
Айкапусы егылды.
Челдәй чәчем агарып,
Бодайби булып ни кылыйм?
Син дә булып ир булдың,
Баба Төкләс улы пир булдың;
Сыенганым син идең,
Бу җиһанның фетнәсе
Аксак Тимер дошманны
Сарайга алып китердең,
Йөз баһадир иреннән
Йорт-җиремне бастырдың.
Әзгәри суккан Әтрәчне
Эргәсеннән актарып, [эргә – нигез]
Нократ суккан Болгарны
Нөргәсеннән куптарып, [нөргә – аскы өрлек]
Алтын койган учагым
Ал кирпечен туздырып,
Көмеш койган учагым
Гөл кирпечен туздырып,
Төнгә үтте Туктамыш.
Ул да үтте дигәндә,
Бу күрәсем бар икән:
Урысның бер гавере –
Төлкедәй кызыл чырайлы,
Авызы төкле кенәж –
Ул килеп басты йортымны;
Изге шәһре Болгарны,
Астаналы Сиварны. [астаналы – ?]
Капкасы биек Казанны,
Чулмандагы Җүкә Тау,
Урмандагы Сабаны,
Ашлыгы иксемәс Ашлыны
Яндырып та сындырып,
Көрәкләп тәңкә җыйдырып,
Күн-сәхтиян таптырып,
Ундүрт шәһәрле йортымны
Көлгә-ташка болгады.
Моннан да ары Бодайби
Челдәй булмый ни булсын?

Аны әйтеп Бодайби
Янә башын учлап утырды.
Анда әйтте Идегәй:
– Борлыкма син, Бодайби!
Болгарыңны болгатып
Туктамыш хан үткәндә,
Сакалын ала кан итеп,
Аның да башын алыем,
Урысның бер гавере –
Авызы төкле кенәже
Ундүрт шәһәр йортыңны
Көлгә-ташка болгап үткәндә,
Авызын-борынын кан итеп,
Аның да башын алыем,
Көрәкләп алган тәңкәсен
Батманга тартып алыем;
Ундүрт шәһәрең көл булса:
Аның да конын түләтеп
Урынына шәһәр салыем,
Борлыкма син, Бодайби!

Аны әйтеп Идегәй,
Туктамышның эзеннән
Эз чыгарып юнәлде.
Куе урманның төбендә
Куерып аккан Ашыт су,
Кара урманның төбендә
Каралып аккан Казан су,
Казан суның буенда
Капкасы биек таш Казан –
Капкасын янә тапмады,
Кыранташ белән көл күрде. [кыран таш – кырылып яткан таш]
Сабакүлгә атлады.
Сабасы зипа Сабакүл –
Сабасын татып татмады,
Туктамыш белән кенәжне
Анда янә тапмады.

Анда туктап Идегәй
Норадын белән уй кылды.
Уй кылганда аны әйтте:
– Әй Норадын, Норадын,
Әмир Бырлас Шаһ Тимер
Сараемда торганда
Әйләнеп анда кайтыем,
Шаһ Тимерне ризалап
Үз йортына озатыем.
Әй Норадын, Норадын,
Чулман буе Җүкә Тау,
Җүкә Тауның аръягы
Ышыктан аккан Ык булыр.
Аның да чыгып башына,
Даладан дала үтәрсең;
Менгән атың Сарала,
Саралага атланып,
Ат койрыгың чарт төеп,
Сүтелгәнче шул койрык
Туктамышны куа бир;
Хан кашында йөз кеше,
Һәммәсе дә сум кеше,
Зәһәрнең азы да бер, күбе дә бер,
Һәммәсен дә суя бир!
Әй Норадын, Норадын,
Бу эшемне үтәсәң,
Кабул кылдым морадың:
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны,
Йәникәдәй бикәчне
Тиген улҗа кылганда,
Ханәкәдә күңелең бар икән,
Аны да сиңа саклап торгаймын,
Тынычлап ханны куа бир!

Аны әйтеп Идегәй,
Норадыннан аерылып,
Сарайга кайта юнәлде.
Калага җитеп килгәндә
Каласын янә тапмады –
Кыранташ белән көл күрде.
Алтын Ташка атлады.
Хан сарайга килгәндә,
Хансарайның ишеген
Каһәр белән ачып кергәндә,
Тимердән суккан шаң киеп,
Вәзирләр белән коршанып
Түрдә утырган Кыйгырчык –
Аны күрде Идегәй.
Идегәй анда ингәндә,
– Шаһ Тимер кая? – дигәндә
Кыйгырчык хан аны әйтте:
– Шаһ Тимерне сорасаң,
Шаһ Тимердәй олы хан
Алтын егач тутый кош
Ал тәхетне алдырып,
Ак филенә мендереп,
Эченә үзен кундырып,
Бар казнаны алдырып,
Алы тулы мал белән,
Арты тулы чаң белән,
Айларлы коллар белән [айлар – айдар, чигә чәче? боҗра?]
Толымлы күңләр белән
Сәмәркандка юнәлде.
Илең-йортың аныкы,
Калгай булып калгаймын; [калгай – урынбасар]
Мине монда баш кылды,
Кулымны мөһере белән нык кылды;
Ун мең чирү алаен
Кулыма биреп хан кылды;
Бөркет кыяк башыңны
Буйсынып сал, Идегәй!
Ай бүрекле башыңны
Ай кылып сал, Идегәй!
Заты Чыңгыз мин икән,
Син дә минем бием булгайсың!

Анда әйтте Идегәй:
– Аягы чонтык әмирең
Аямый илне екканда,
Идел-йортны бозганда,
Ил казнамны алганда,
Заты Чыңгыз син үзең
Тимердән суккан шаң киеп,
Калгай булып калганда
Яхшы тукмак булырсың!

Анда килеп Идегәй,
Кыйгырчыкның аягын
Сыйрагыннан тотып күтәрде.
Кыйгырчыкның кигәне
Тимердән суккан шаң икән,
Аягын кулга сап итеп,
Башы белән бер орды,
Уналты вәзир, утыз би
Аллалап төшеп егылды.
Кырып атлап Идегәй,
Хансарайдан чыкканда,
Ун мең алай купканда,
Барын бердәй өереп,
Тукмагы белән чүкереп,
Һәлак кылып ташлады.

Азамат ир Идегәй
Анда илгә яр салды:
– Дәвер кемнең дәвере? –
Идегәйнең дәвере!
Заман кемнең заманы? –
Идегәйнең заманы!

Яр салдырды калага,
Яр салдырды далага.
Туктамышның сансыз кол –
Барын-югын җыйдырды,
Җыеп азат кылдырды.
Угылларны сатуга
Бер чигара кылдырды. [чик куйды]
Кисмә-кисмә сары алтын
Кисеп улҗа кылдырды.
Идел-йортны җыйдырып,
Өлкән бер туй кылдырды.
Агаларны алдырып,
Киңәшсез үскән бу йортны
Киңәшле йорт кылдырды,
Каланы кайта торгызды,
Илне илгә тутырды,
Уртасына ару урда кундырды.

Идегей, Эдиге, Идегей, Эдигей, Идигей. 11.

XI
Идегәйнең Туктамыш хан урдасы белән орышканы
Ул дигәнче бу булды:
Кара болыт якынлап,
Көн урынына төн булды.
Бөркелеп чыккан тузаннан
Җир белән күк бер булды.
Яшене-уты ялтырап,
Тәңредән ут килде дип,
Күк ярылды, җир ауды,
Бер фәлакәт инде дип, [бәла, афәт]
Ханнар катып торганда,
Яулар посып торганда,
Анда тузан ачылып,
Илле төрле ту белән,
Илле меңлек яу белән
Җитеп килде Идегәй.
Унҗиде ире кашында,
Кырык ире артында,
Чуар атын уйнатып,
Ашыкмый мәйдан буйлатып
Үтеп керде Идегәй.

Туктамыштай зар ханнар,
Тук богадай тарханнар, [бога – үгез]
Заты Чыңгыз солтаннар,
Атаның булган баласы,
Аганың булган энесе
Идегәйдәй бер ирнең
Йөрешенә карады.

Тимгел Чуар, Тим Чуар,
Тим Чуары – астында,
Солтанатлы ай бүрек
Бөркет кыяк башында,
Ал караука ак алтын [караука – ?]
Кигән туны өстендә;
Яурыны киң алпатлы, [алпатлы]
Суймырыктай сымбатлы, [суймырык – ?]
Арбадан киң күкрәге,
Арыслан юан беләге;
Ашыкмый йөреп атлатып,
Кыпчак бигә килгәндә,
Озактан сәлам биргәндә
Кыпчак бине Идегәйнең
Өрәге басып, агарып,
Буыны бетеп, таралып,
Тыны бетеп, каралып,
Беравык өнсез торгачтын:
– Бүген каста булдым! – дип,
Бакырып качты даладан.
Ялгызы тотып бер мәйдан,
Яу батыры Идегәй
Сузылмалы кылычын
Кармап алып сабыннан,
Суырып алып кабыннан,
Оран салып айкады.
Күк капугы ачылып,
Күз камашып калгандай
Дала йөзе балк итте.
Чуар атын бер типте,
Тибенгедән тир чыкты;
Каршыда торган кара яу
Туксан башлы урданың
Каршыннан килеп акырып,
Маңлаена бер сукты,
Таңлаеннан ут чыкты. [таңлай – аңкау]
Андый итеп бер сукты –
Туксан урда бер купты!

Анда купты бер орыш –
Идегәйнең орышы,
Дөньяларда булмаган
Ир Идегәй сугышы.
Румнан купкан Эскәндәр – [Александр Македонский]
Ул да андый орган юк.
Дарап улы Өрестәм –
Ул да андый орган юк.
Юзекәй улы ир Чыңгыз
Бер сукканда ун суккан,
Ташка сукса ут чыккан,
Җиргә сукса су чыккан,
Иргә сукса кан чыккан,
Канга сукса җан чыккан;
Ир Идегәй органда
Аннан өстен орышты!
Шаң-шаң иткән шам кылыч –
Идегәйнең кылычы.
Төндә балкыр ут булган,
Көндә балкыр су булган,
Ут елдырым яшен таш –
Чын булаттан корычы,
Аждаһадай сулаган
Ул кылычның сулышы.
Бер селтәде – бере ауды,
Бере ауганга уны ауды,
Ун ауганның җиле бар,
Уны белән йөзе ауды,
Йөзе ауганга меңе ауды.
Караны кара димәде,
Бине күзгә элмәде,
Үлем дигән казаны
Чебендәен күрмәде.
Боркырап чыккан төтенен,
Кайнап торган казанын,
Корулы торган чатырын,
Барын бердәй аударып,
Үлән ярган бүредәй,
Адәм егып юл ярып,
Килә бирде Идегәй.
Салкын казан, суык су –
Аны җитеп аударып,
Чыңгыздан калган кара ту –
Аны җитеп аударып,
Ат астында калдырып,
Тоякка салып сындырып,
Юлда барын таптатып,
Сөрә бирде Идегәй.
Идегәй килә дигәндә
Аны белгән ни ир бар –
Урда бозып таралды.
Азамат ир Туктамыш –
Унике ире алдында,
Тугыз ире артында,
Туксан башлы урдасын
Тәңре хөкеменә тапшырып,
Дәрвазасын яптырып,
Шәһәренә кереп камалды.

Исәңгерәп калган Шаһ Тимер
Исенә килеп турланды. [?]
Идегәйнең эзеннән
Филләрен сөреп атланды.
“Качкан яуга хатын ир!”
Өреккән куйдай урданы
Алаеннан бастырып, [алай – полк]
Тоякка салып таптады.

Кылычын елан уйнатып,
Бара бирде Идегәй.
Үлесен күзгә элмәде,
Тересенә көлмәде,
Туктамышның дәрвазасына
Туры барды Идегәй.

Кул яссуы тимердән
Унике колач дәрваза.
Килеп җитеп Идегәй,
Кул табанын бер орды.
Дәрвазасын кубарып,
Авага атып җибәрде.
Ул дигәнчә бу булды:
Көн тотылып төн булды.
Унике йолдыз, ялгыз ай
Көндез күктә балкытып,
Унике колча дәрваза
Авалып төшеп, шаңк итте.

Ул да булып булмады,
Маңлайлары ялтырап,
Тулы кашы калтырап,
Саралатын уйнатып,
Җитеп килде Норадын.
Дәрвазадан юл ярып,
Үтеп керде Норадын.
Атадан күргән һөнәрен
Җитеп күрде Норадын.
Янтаеп кылыч органда
Әҗәллесен үтерде,
Имгәклесен бетерде.

Алаңгасар Алман бине
Акыртып кисте Норадын;
Байназардай Диван бине
Бугалак салып муйнына,
Бакыртып кисте Норадын;
Айбалталы Дөрмән бине
Дәрвазага бәйләтеп,
Дулатып кисте Норадын;
Кинегесле Кәрим бине
Кикертеп кисте Норадын;
Уймавыттан Үмәр бине
Үкертеп кисте Норадын;
Чакмалы би Чакмагышны
Чалакайтып кисте Норадын;
Янгурадай йорт биен
Яндырып кисте Норадын;
Илтәрәстәй ил биен
Илертеп кисте Норадын.

Ата улны белмәде,
Ана кызны белмәде,
Кем урдасы кем якта –
Явыр явын белмәде.

Азамат ир Туктамыш
Күккә бакты – ут күрде,
Җиргә бакты – кан күрде,
Ук атканда ук үтмәс,
Сөңге салсаң, сөңге үтмәс,
Тугыз күзле кирәүкә
Туктамыш хан кигәндә,
Карагай найза таянып, [найза – агач саплы, тешле сөңге]
Тукмак яллы турыны
Актачыдан тоттырып, [актачы – атлар башлыгы]
Туктамыш хан менгәндә
Хан ханәше Йәникә
Тезгенгә килеп асылды:
– Чыга күрмә далага,
Кар-каралы башыңны
Кагып алыр Идегәй,
Җунҗыгалы башыңны
Егып алыр Идегәй,
Чыга күрмә далага!

Анда килеп Киң Җанбай
Йәникәгә аны әйтте:
– Елама, ханәш, елама,
Күчәрчелек булганда [күчәрчелек – күчәргә туры килү]
Катардагы нарга көч; [катардагы – яндагы; нар – дөя1]
Яугәрчелек булганда [яугәрчелек – сугышчылык]
Уң яктагы кырга көч; [?]
Яу якадан алганда
Бер чебендәй җанга көч;
Баш исәндә җан исән,
Ханның башы калсын, – дип,
Тезген башын кулга алып,
Атның башын каерып,
Йәникәдән аерып,
Ас күчәгә юл алды. [ас күчә – аскы урам]
Ас күчә дә өс күчә –
Биләр йөргән бүз күчә.
Яшерен бикне ачтырып,
Йөздән артык ир белән
Туктамыштай олы хан
Киң далага юнәлде.