VIII
Туктамыш ханның Норадынны мәсхәрәләп сөргәне
Идегәйнең көнен белгәндә
Азамат ир Туктамыш
Көннәрдән бер көн әйтте дир:
– Әзәлдән дошман Идегәй –
Ул да миннән качты, күр!
Тугыз ирем базалмый,
Әйләнеп кире кайтты, күр!
Сәмәркандта утырган
Аягы чонтык Шаһ Тимер
Елдан елга яу булды,
Мин дә аңа яу булдым.
Асылсыздан туган Тимер би
Сәмәркандка шаһ булса,
Унике йортка баш булса,
Янә мин шаһ дип белмимен.
Ярлыгым белән ал нишанлык тамгамны [нишанлык тамгасы – хан пичәте]
Янә бер аңа бирмимен.
Кәмалның улы Киң Җанбай –
Киңәш биргән бием бар;
Мөйтәннән туган Кыпчак би –
Андый батыр ирем бар;
Сансыз татар урдам бар,
Алтын егач тәхетем бар;
Шаһ Тимер янә дау булса,
Алышырга дәртем бар!
Әзәлдән дошман Идегәй –
Ул да миннән киткәндә,
Сәмәркандка җиткәндә,
Асылсыздан туган Шаһ Тимер
Шатланып кабул иткәндә,
Идегәй белән янә бер булса,
Янә миңа яу булса,
Чыңгыздан булган затыма
Икесе бер тиңалмас.
Ике яман берекмәс,
Берексә дә ил алмас,
Индеге көн Идегәй
Шаһ Тимергә би икән,
Аның да калган ялгызы –
Норадын дигән углы бар,
Ул угылын нитәем?
Ул араның эчендә
Үсә бирде Норадын,
Бүз угланнар янында
Йөри бирде Норадын.
Токымы Чыңгыз угланнар
Норадынны күргәндә,
Буйларын басып буй үскән
Ир буласын белгәндә,
Ачуыннан агарып,
Көнчелектән күгәреп,
Йәникә ханәш сүз салды:
– Ханыбыздан баш тартып,
Казак киткән Идегәй – [казак киткән – качак булып киткән]
Аның улы Норадын
Арабызда көн итә:
Ханәкәгә кул сала,
Хан ыруын тиң итә;
Көнәкәгә кул сала,
Кыз-җуанга мәел итә; [мәел – теләк, кызыксыну]
Туктамыштай зур ханнан
Бабамның конын алсам дип,
Атамның үчен алсам дип,
Урынына хан булсам дип,
Үтенеп алып ут ягып,
Кан йөргәсен бәйге итәр. [йөргә – ?]
Азамат ир Туктамыш
Норадынны чакыртты,
Чакыртып алып аны әйтте:
– Бай баласы байга охшар,
Би баласы бигә охшар,
Хан баласы ханга охшар,
Балабан шоңкар кошка охшар; [балабан – ау кошы баласы яки тилгәннең бер төре]
Идегәй миннән баш тартып
Шаһ Тимергә киткәндә,
Аннан калган Норадын –
Аның көне кемгә охшар?
Анда әйтте Норадын:
– Әй ханиям, ханиям!
Бай баласы байга охшар,
Бәйләнми үскән тайга охшар;
Би баласы бигә охшар,
Биек-биек тауга охшар;
Хан баласы ханга охшар,
Ояда шоңкар кошка охшар;
Туктамыш хан барында
Җисер хатын, ятим ул, [җисер – ?]
Аксак, гарип, ярлы, кол –
Аларның көне кемгә охшар?
Йортны бозды йорт биең,
Илне бозды ил биең,
Бозгынлыкта калган ил –
Аның көне кемгә охшар?
Кичәге киткән атамның
Менгәне – кеше аты икән,
Сауганы – кеше биясе,
Җиккәне – кеше дөясе.
Алты айлык агыр йортыңнан
Урын тапмый, атамның
Киселеп китте җөясе, [җөя – эзлеклелек, бу урында нәсел җебе]
Аның көне кемгә охшар?
Әй ханиям, ханиям!
Маңлайдан аккан ачы тир
Табанга җитсә тоз булыр;
Колакка төшкән суык сүз
Йөрәккә җитсә боз булыр;
Агач башын җил борыр,
Адәм башын сүз борыр;
Бар мактанса – табылыр,
Юк мактанса – чабылыр.
Би бигә ялыныр,
Бинең күңеле алыныр,
Аның көне кемгә охшар?
Көнем сиңа төшкәндә,
Минем көнем кемгә охшар?
Әй ханиям, ханиям!
Кол сагышын би белмәс,
Би сагышын хан белмәс,
Ярлы көнен бай белмәс,
Яуның серен яу белмәс;
Ач кадерен тук белмәс,
Сырхау кадерен сау белмәс;
Ым белмәгән тел белмәс,
Тел белмәгән ил белмәс;
Зир кадерен зирәкләр белер, [зир – алтын?]
Ир кадерен ирәннәр белер;
Күп яшәгән ни белер,
Күп кыдырган ул белер!
Норадын алай дигәндә
Туктамыштай олы хан
Ике утырды, бер торды;
Янына алып Җанбайны,
Анда киңәш-уй кылды:
– Котлыкыя би икән –
Аның башын чапканда,
Идегәйне чабып чабалмый,
Бер башыма бәла алдым;
Кобогыл дип белгәнем –
Ул Идегәй булганда,
Җитеп башын алыйм дип,
Үз башыма яу алдым.
Идегәйнең ир углы
Инде калды Норадын,
Норадыннан куркамын.
Бүгеннең таңдагысы бар,
Таңдагының кыямәте бар,
Җисер хатын, ятим ул,
Аксак, гарип, ярлы, кол –
Шуларның бер шәре бар; [шәре – яманлыгы]
Норадынга кул салсам,
Шул шәреннән куркамын.
Шаһ Тимердәй явым бар.
Ул явымнан курыкмыймын:
Идегәй белән давым бар,
Ул давыннан куркамын;
Баласын исән калдырсам,
Бу давыннан куркамын.
Җанбай анда моны әйтте:
– Норадынга кул салсаң,
Идегәй сиңа яу булыр;
Норадын башын буш куйсаң,
Үз башыңа дау булыр.
Аның башын алмагын,
Йортыңда да тотмагын,
Атаңа миннән кит, диеп,
Исән-аман җит, диеп,
Ябага тайга мендереп,
Чүл-далага озаткыл;
Сау калса үзеннән,
Сау калмаса, синнән калмыйдыр.
Җанбай алай дигәндә
Азамат ир Туктамыш
Унике биен чакыртты:
– Алты айлык йортымны
Бер каләмнән үткәргән
Диван бием Байназар; [диван би – канцелярия башы]
Тиң кордашым, кош бием,
Кушагың алтын Кушназар,
Норадындай баланың
Киемнәрен сез бирең!
Алаңгасар Алман би, [алаңгасар – илтифатсыз]
Айбалталы Дөрмән би,
Норадындай баланың
Бар шайманын сез бирең!
Кинегесле Кәрим би, [кинегес – ?]
Уймавыттан Үмәр би, [уймавыт – ?]
Норадындай баланың
Дирбиясен сез бирең!
Янгурадай йорт бием,
Илтәрәстәй ил бием,
Норадындай баланың
Менәренә аты юк,
Качса котылып китәрдәй,
Куганда куып җитәрдәй
Аргамак сайлап сез бирең!
Әйткәнемне тиз бирең!
Хан диваны Байназар,
Хан кош бие Кушназар,
Ягасы ярка ямау тун, [ярка – иләнмәгән]
Колагы юк колакчын
Норадынга апкилде.
Алангасар Алман би,
Айбалталы Дөрмән би
Кынабы юк бер кылыч,
Сабы чыккан бер чукмар
Норадынга апкилде.
Кинегесле Кәрим би,
Уймавыттан Үмәр би,
Киндер аел, бау камчы,
Коешканы юкә җеп, [коешкан – иярнең арт башы]
Өзәңгесез бер ияр
Норадынга апкилде.
Янгурадай йорт бие,
Илтәрәстәй ил бие,
Юкәле нукта кулга алып,
Өер атны өркетеп,
Яманына күз салды.
Кабактай эче өрелгән,
Таяктай муены сузылган,
Тигәнәк сарган яллары
Кочак-кочак тузгыган,
Аяклары аерылган,
Тояклары маерылган, [маерылган – борылган]
Өер атка иярә алмый
Бара торган ябага –
Аңа нукта кидерде.
Янгурасы җитәкләп,
Илтәрәсе этәкләп,
Хан кашына апкилде.
Туктамыш хан анда әйтте:
– Һай Норадын, Норадын,
Алла бирсен морадың!
Атаң икән Идегәй;
Башлы урдамнан баш тартып,
Башың алып киткәндә
Башың исән калдырдым;
Менәреңә ат бирдем,
Кияреңә тун бирдем,
Барыр юлың буш куйдым;
Атың арык, үзең яшь,
Ерак йортка җиләсең,
Атаңа барып җиткәндә
Бездән сәлам диярсең!
Анда атка менгәндә
Уңнан-сулдан “һай” салып,
Хан янында ялчылар
Ябага тайны органда
Кузгалып китте Норадын,
Чыгып китте каладан.
Тибенгесен бер тибеп,
Саурыга камчы органда
Алып качты ябага.
Өч көн үткән арада,
Дүртенче көн булганда –
Идегәй менгән Тим Чуарның
Токымы икән бу Сарала!
Комментариев нет:
Отправить комментарий