XII
Туктамыш ханның сарайдан качып киткәндә тулгап әйткәне
– Әй егетләр, чуралар! –
Урманбит би үлгәндә,
Ун сан нугай бөлгәндә, [ун сан – йөз мең]
Шаһназар батыр яудан
Яралы барып килгәндә,
Алач та алач булганда, [алач – казакъның бер ыруы?]
Алачадан хан булганда,
Аяз да көннәр монарланып,
Гарасат уты янганда,
Бура боздан тайганда,
Бутасы баш күтәреп торганда,
Каз очып шоңкар куганда,
Ханнан гайрәт киткәндә,
Бигә мидәт иңгәндә, [мидәт – ?]
Хан качып, би куганда,
Хан йөрүгә төшкәндә,
Идегәй мырза талашып,
Ил соңына төшкәндә, –
Хан Туктамыш гарьләнеп,
Байтагым дип зарланып [байтак – халык? пайтәхет?]
Аны әйтеп тулгады:
– Әй байтагым, байтагым,
Сине алдырдым мин тагын,
Дошман талар килгән соң,
Әл-аман бул миннән соң!
Байтагымның эчендә
Ун сан минем нугаем;
Синнән тагын аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Ун сан нугайдан азак,
Өч йөз алтмыш йорт казак,
Синнән тагын аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Унбиш чурам арталмас,
Унике атан тарталмас,
Чыңгыздан калган кара ту,
Сине яуда калдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Башлы,башлы, башлы урда,
Башта сине алдырдым;
Байтагы эчеп бетермәс
Бал чапчактан аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Сулап булат игәгән
Алыбымнан аерылдым;
Күтәрмә буе сум алтын
Күрекле тагаемнан аерылдым, [тагай – тәхет]
Чат та ефәк коршанган [коршанган – ябынган]
Саф солтаннан аерылдым; [саф солтан – хан балалары]
Кушаллык өйгә баш булган [кушаллык өй – куш өй]
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны,
Йәникәдәй бикәчне
Капыллыкта тиген улҗа кылдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Арадан кулар очырмас,
Өч йөз сөңге кыргытмас,
Тарлан бүздән аерылдым;
Йөрүдә чыбык сирпетмәс,
Чабуда колан ияртмәс,
Карыганчы көч булган [карыганчы – картайганчы]
Каранардан аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Урманбит би үлгән йорт,
Шаһназар батыр яудан
Яралы барып килгән йорт;
Үзән дә Үзән, Үзән су
Үзәкләп урдам корган йорт,
Үзәкләп суккан сум тимер [сум тимер – озынча сугылган тоташ тимер]
Ишегемә сынҗыр булган йорт; [сынҗыр – чылбыр]
Үзәкләп кунган урданың
Башына тынгы кунган йорт,
Тынычлык, мазаң алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Тулыксыган ана Идел,
Тулыксып урдам кунган йорт,
Байтагымның баласы
Туып-үскән уңган йорт,
Уңышыңны алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Кундакка урдам кундырып, [кундак – ?]
Хан сараен салдырып,
Артыма чатыр кундырып,
Алдыма базар кордырып,
Алтыннан акча кистереп,
Шул алтынның мөһерене
Үз исемемә суктырып,
Тагы аз гына мин анда
Хан булыем дип идем,
Сине тагын алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Иртән торып кош чөйсәм,
Каз белән ку алдырган Идел-йорт;
Ат башындай сары алтын
Сандыгымда яткан йорт.
Иңгәү тирән Идел-йорт, [иңгәү – ?]
Җәйләү салган котлы йорт;
Кечкенә җаным Йәникә
Киленчәк булып төшкән йорт,
Йөгенеп аяк алган йорт,
Иелеп сәлам биргән йорт,
Күрекле туган сылуны
Бикәч итеп алган йорт,
Ак бөркәнчек салган йорт,
Ал иннеген яккан йорт,
Кызыл мәрҗән таккан йорт;
Акбүз атка менгән йорт,
Яңгыз да каргам Кадыйрбирде, [?]
Кадыйрбирде солтан туган йорт,
Каплы камка ерткан йорт; [камка – парча (тукыма)]
Ун сан нугай җыйган йорт;
Өлкән бер туй кылган йорт;
Ялгызыма алкыш тисен дип,
Арак белән шарапка [аракы белән шәрабка]
Шунда яман туйган йорт,
Туктамыш ханның иде йорт,
Индедән соң котлы булсын!
Юыктан сиңа килә алмам, [юык – якын]
Алыстан сине күрә алмам,
Юык та булса җитә алмам,
Җәяүлек башка төшкән соң,
Әл-аман бул миннән соң!
Мин маңлаем көнгә көймәдем,
Табаным җиргә тимәдем;
Башка зурлык төшкәндә [зурлык – зарлык]
Ялгызлы каргам Кадыйрбирде – [?]
Маңлаеннан искәп сөймәдем,
Әл-аман бул миннән соң!
Аны әйтеп Туктамыш,
Йөз батырын янга алып,
Киң Җанбайны уңга алып,
Янә юлга юнәлде.
Янә бер көн барган соң
Киң Җанбайга анда әйтте:
– Бу барганнан барырмын,
Йөгереклеге сыналган,
Куш йөрәкле яралган
Тукмак яллы туратым
Үз астымда булганда,
Идегәй мине куганда,
Айлык юлым алдан алырмын.
Болгардаен калам бар,
Болгар йортын алырмын,
Болгарда да тынмасам,
Куе урманның төбендә
Куерып аккан Ашыт су,
Кара урманның төбендә
Каралып аккан Казан суы,
Казан суы буенда
Капкасы биек таш Казан,
Ул каламны алырмын;
Инде анда да тынмасам,
Чулманны кайта кичәрмен,
Җүкә Таудан үтәрмен;
Җүкә Тавым аръягы –
Ышыктан аккан Ык суы,
Аның да чыгып башына,
Даладан дала үтәрмен.
Туктамыш аны әйткәндә,
Кача биреп киткәндә,
Илен алды Идегәй.
Сарай дигән каласы,
Сиксән күчә арасы,
Сары мәрмәр Алтын Таш
Туры барды Идегәй.
Алтыннан суккан Ак Урда,
Көмештән суккан ак ишек,
Төсе суык чын булат
Очы белән ачтырып
Инә бирде Идегәй.
Анда инеп Идегәй,
Шаһ Тимергә анда әйтте:
– Сары мәрмәр Алтын Таш –
Сарайны саклап торайсын;
Алла үземә биргәндә
Туктамышның эзеннән
Эз чыгарып алыем,
Башына кылыч чабыем;
Ил күңелен тындырып,
Ир күңелен табыем.
Аны әйтеп Идегәй,
Шаһ Тимердән аерылды.
Норадынны янга алып,
Ирәннәрен уңга алып,
Болгардаен шәһәргә
Туры барды Идегәй.
Килә җитеп Идегәй
Болгарны танып танымый,
Хәйран калып туктады:
Алтынлап сүрә яздырган,
Ал бизәкле айкапу – [ай кебек түгәрәкләп ясалган капка]
Айкапуны тапмады,
Айкапуның тупсасы,
Куш манара – ак яңак,
Ак яңакны тапмады.
Калага аяк басканда
Каерылып яткан таш күрде,
Көйрәп яткан көл күрде,
Адәм заты тапмады.
Шәһре Болгар уртасы
Өсте мәрҗән, асты таш
Алтмыш колач манара –
Күз өстендә гәүһәр каш;
Анда җитеп килгәндә,
Төтеннән чатнап ярылган
Манараны күргәндә,
Ул манара төбендә
Башын учлап утырган,
Чәче челдәй агарган [чел – ?]
Бодайбине күрде Идегәй.
– Көлгә-ташка болганып,
Болгарыңа ни булды?
Челдәй чәче агарып,
Бодайбигә ни булды?
Анда әйтте Бодайби:
– Көлгә-ташка болганып,
Болгарыма ни булгай –
Чыңгыз улы Җүчи хан –
Ул да ватып ватмаган,
Җүчи улы Байду хан –
Ул да бозып бозмаган
Болгарым бүген бозылды.
Талха-Зәбир сәхәбә
Аягын баскан айкапу –
Айкапусы егылды.
Челдәй чәчем агарып,
Бодайби булып ни кылыйм?
Син дә булып ир булдың,
Баба Төкләс улы пир булдың;
Сыенганым син идең,
Бу җиһанның фетнәсе
Аксак Тимер дошманны
Сарайга алып китердең,
Йөз баһадир иреннән
Йорт-җиремне бастырдың.
Әзгәри суккан Әтрәчне
Эргәсеннән актарып, [эргә – нигез]
Нократ суккан Болгарны
Нөргәсеннән куптарып, [нөргә – аскы өрлек]
Алтын койган учагым
Ал кирпечен туздырып,
Көмеш койган учагым
Гөл кирпечен туздырып,
Төнгә үтте Туктамыш.
Ул да үтте дигәндә,
Бу күрәсем бар икән:
Урысның бер гавере –
Төлкедәй кызыл чырайлы,
Авызы төкле кенәж –
Ул килеп басты йортымны;
Изге шәһре Болгарны,
Астаналы Сиварны. [астаналы – ?]
Капкасы биек Казанны,
Чулмандагы Җүкә Тау,
Урмандагы Сабаны,
Ашлыгы иксемәс Ашлыны
Яндырып та сындырып,
Көрәкләп тәңкә җыйдырып,
Күн-сәхтиян таптырып,
Ундүрт шәһәрле йортымны
Көлгә-ташка болгады.
Моннан да ары Бодайби
Челдәй булмый ни булсын?
Аны әйтеп Бодайби
Янә башын учлап утырды.
Анда әйтте Идегәй:
– Борлыкма син, Бодайби!
Болгарыңны болгатып
Туктамыш хан үткәндә,
Сакалын ала кан итеп,
Аның да башын алыем,
Урысның бер гавере –
Авызы төкле кенәже
Ундүрт шәһәр йортыңны
Көлгә-ташка болгап үткәндә,
Авызын-борынын кан итеп,
Аның да башын алыем,
Көрәкләп алган тәңкәсен
Батманга тартып алыем;
Ундүрт шәһәрең көл булса:
Аның да конын түләтеп
Урынына шәһәр салыем,
Борлыкма син, Бодайби!
Аны әйтеп Идегәй,
Туктамышның эзеннән
Эз чыгарып юнәлде.
Куе урманның төбендә
Куерып аккан Ашыт су,
Кара урманның төбендә
Каралып аккан Казан су,
Казан суның буенда
Капкасы биек таш Казан –
Капкасын янә тапмады,
Кыранташ белән көл күрде. [кыран таш – кырылып яткан таш]
Сабакүлгә атлады.
Сабасы зипа Сабакүл –
Сабасын татып татмады,
Туктамыш белән кенәжне
Анда янә тапмады.
Анда туктап Идегәй
Норадын белән уй кылды.
Уй кылганда аны әйтте:
– Әй Норадын, Норадын,
Әмир Бырлас Шаһ Тимер
Сараемда торганда
Әйләнеп анда кайтыем,
Шаһ Тимерне ризалап
Үз йортына озатыем.
Әй Норадын, Норадын,
Чулман буе Җүкә Тау,
Җүкә Тауның аръягы
Ышыктан аккан Ык булыр.
Аның да чыгып башына,
Даладан дала үтәрсең;
Менгән атың Сарала,
Саралага атланып,
Ат койрыгың чарт төеп,
Сүтелгәнче шул койрык
Туктамышны куа бир;
Хан кашында йөз кеше,
Һәммәсе дә сум кеше,
Зәһәрнең азы да бер, күбе дә бер,
Һәммәсен дә суя бир!
Әй Норадын, Норадын,
Бу эшемне үтәсәң,
Кабул кылдым морадың:
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны,
Йәникәдәй бикәчне
Тиген улҗа кылганда,
Ханәкәдә күңелең бар икән,
Аны да сиңа саклап торгаймын,
Тынычлап ханны куа бир!
Аны әйтеп Идегәй,
Норадыннан аерылып,
Сарайга кайта юнәлде.
Калага җитеп килгәндә
Каласын янә тапмады –
Кыранташ белән көл күрде.
Алтын Ташка атлады.
Хан сарайга килгәндә,
Хансарайның ишеген
Каһәр белән ачып кергәндә,
Тимердән суккан шаң киеп,
Вәзирләр белән коршанып
Түрдә утырган Кыйгырчык –
Аны күрде Идегәй.
Идегәй анда ингәндә,
– Шаһ Тимер кая? – дигәндә
Кыйгырчык хан аны әйтте:
– Шаһ Тимерне сорасаң,
Шаһ Тимердәй олы хан
Алтын егач тутый кош
Ал тәхетне алдырып,
Ак филенә мендереп,
Эченә үзен кундырып,
Бар казнаны алдырып,
Алы тулы мал белән,
Арты тулы чаң белән,
Айларлы коллар белән [айлар – айдар, чигә чәче? боҗра?]
Толымлы күңләр белән
Сәмәркандка юнәлде.
Илең-йортың аныкы,
Калгай булып калгаймын; [калгай – урынбасар]
Мине монда баш кылды,
Кулымны мөһере белән нык кылды;
Ун мең чирү алаен
Кулыма биреп хан кылды;
Бөркет кыяк башыңны
Буйсынып сал, Идегәй!
Ай бүрекле башыңны
Ай кылып сал, Идегәй!
Заты Чыңгыз мин икән,
Син дә минем бием булгайсың!
Анда әйтте Идегәй:
– Аягы чонтык әмирең
Аямый илне екканда,
Идел-йортны бозганда,
Ил казнамны алганда,
Заты Чыңгыз син үзең
Тимердән суккан шаң киеп,
Калгай булып калганда
Яхшы тукмак булырсың!
Анда килеп Идегәй,
Кыйгырчыкның аягын
Сыйрагыннан тотып күтәрде.
Кыйгырчыкның кигәне
Тимердән суккан шаң икән,
Аягын кулга сап итеп,
Башы белән бер орды,
Уналты вәзир, утыз би
Аллалап төшеп егылды.
Кырып атлап Идегәй,
Хансарайдан чыкканда,
Ун мең алай купканда,
Барын бердәй өереп,
Тукмагы белән чүкереп,
Һәлак кылып ташлады.
Азамат ир Идегәй
Анда илгә яр салды:
– Дәвер кемнең дәвере? –
Идегәйнең дәвере!
Заман кемнең заманы? –
Идегәйнең заманы!
Яр салдырды калага,
Яр салдырды далага.
Туктамышның сансыз кол –
Барын-югын җыйдырды,
Җыеп азат кылдырды.
Угылларны сатуга
Бер чигара кылдырды. [чик куйды]
Кисмә-кисмә сары алтын
Кисеп улҗа кылдырды.
Идел-йортны җыйдырып,
Өлкән бер туй кылдырды.
Агаларны алдырып,
Киңәшсез үскән бу йортны
Киңәшле йорт кылдырды,
Каланы кайта торгызды,
Илне илгә тутырды,
Уртасына ару урда кундырды.
Комментариев нет:
Отправить комментарий