XIII
Норадынның Туктамыш ханны үтергәне
Азамат ир Туктамыш
Качып бара ятканда,
Чулманны кайта кичкәндә,
Ыкның башы – җим башы,
Җим далага җиткәндә [җим дала – Дим буе даласы]
“Җиз бүрекле йөз ирем
Җим далада күренер”, дип,
Йөз иреннән аерылып,
Киң Җанбайны янга алып,
Икәүләп юлга юнәлде.
Янә бер көн баргачтын,
Кәмалның улы Киң Җанбай
Атыннан иңеп торганда,
Колагын җиргә куйганда,
Норадын менгән Сарала
Үкерә биреп кешнәде.
Җанбай анда сискәнде,
Туктамыш аны күргәндә
Күңеле боздай бозарып,
Киң Җанбайга аны әйтте:
– Кашымдагы юлдашым
Чыбыр-чыбыр итәдер,
Җанына кыен килгәндә
Мине ташлап китәдер;
Бу барганнан барырмын,
Төлкелегә барырмын.
Төлкеледә курыксам мин,
Ку күлленең күлендә
Баса биреп ятармын.
Теләвеңне теләп торгайсың,
Аллам-иям иш булса,
Унөч ел үтте дигәндә
Янә кайтып килермен.
Аны да әйтеп Туктамыш
Киң Җанбайдан аерылды.
Төлкелегә юл тотты;
Төлкеледә кунганда,
Колагын җиргә куйганда
Норадын менгән Сарала
Үкереп янә кешнәде.
Аны ишетеп Туктамыш,
Анда җаны бер курыкты,
Ку күленә юл тотты.
Ку күленә барганда,
Җир-сулары калганда,
Тулгай биреп аны әйтте:
– Иделдән чыккан Ирмешәл,
Ирмешәлдән чыккан Колторган,
Колторганнан аерылдым,
Кошны кайда чөярмен?
Көбәмнең бикләренең
Бавын ничек чишәрмен?
Колача аттан йөк ауды,
Куышны кая артармын? [артармын – төярмен?
Сынаулы бүзем егылды,
Сынаусыз, ал белмәгән
Бидәүгә ничек базып мением? [бидәү – гарәп аты]
Сер белмәгән башларга
Серемне ничек түгием?
Күп нөгәрдән аерылдым,
Киңәшемне инде кемнән сорармын?
Туктамыш алай барганда,
Эченнән эче янганда,
Тугыз күзле кирәүкә
Иңсәдән басып барганда,
Бүз юшанга җиткәндә [бүз юшан – ак әрем]
Бигеннән чишеп ул тунын,
Калдырырга уйлады:
“Бер билгесе юк икән
Кирәүкәмне салмага.
Караң калыр кара тун [караң калу – иясез калу]
Бүз юшанга салыем,
Алла үземә биргәндә
Кайтып синнән алыем”, – дип,
Тугыз күзле көбәне
Анда салып калдырды.
Туктамышның артыннан
Эзеннән эзен чыгарып
Баса килде Норадын.
Бүз юшанга җиткәндә
Караң калган кара тун
Тугыз күзле кирәүкә –
Аны да табып Норадын,
Өстенә киеп корганып,
Ку күленә юнәлде.
Ку күлленең күлендә
Кау камышта ятканда [кау – коры]
Туктамыштай зур ханның
Дөрселдидер йөрәге.
Ку күленнән курыкканда
Туктамыш хан аны әйтте:
– “Дөрс-дөрс” итеп, “дөрс” итеп,
Дөрселдәмә, сум йөрәк;
Тынычлыкка зар чакта
Дөрселдәвең ник кирәк?!
Идегәй дә икәү, мин яңгыз,
Иреккән җирдә тынармын;
Сулкылдама, ак найза, [найза – япьле сөңге]
Суешкан җирдә сынарсың!
Балкылдама, бала усак!
Батырларым, биләрем
Бөялешеп килгәндә
Сөңге сапка кыярлар;
Бала усагың япрагы
Җирдә ятып сулар ла.
Кубалама, коба җил,
Тәңредән изен килсә тынармын; [изен – рөхсәт]
Боркырама, коба ком,
Яңгыр яуса ятарсың,
Кыбырсыма, тукмак ял,
Яу килгән көн басылырсың;
Көлберәмә, көн ана! – [көлберәмә – көлемсерәмә; көн – кояш]
Болыт килсә батарсың.
Тулыксыма, тонык су!
Мине өшеткән суык су!
Туксанның бере туса катарсың! [кыш айларының беренче көне]
Тыңламасаң сүземне,
Өстеңә елкы әйдәрмен –
Бер суырса корырсың,
Бер батлавык булырсың.
Кыйкулама, кызгыч кош, [кызгыч – ?
Канатың куш, муйның буш,
Авызың-борының мөгез кош,
Авазың яман зарлы кош!
Батлавык тулган елкым юк,
Ояң таптар малым юк,
Оя тулган йомыркаң
Итәкләп алыр углым юк!
Бу катардан җан калса,
Аллам-иям иш булса,
Нугайлының агыр йорт,
Башчы булып мин килсәм,
Кара лачын – Төкле Аяк
Өстеңә чөеп бер салсам,
Анда бер куркып чумарсың!
Күл иясе син булсаң,
Мин күпләрнең иясе,
Баш очымда әйләнеп,
Кыйку салып йөрмәче!
Сине күлдән аерган,
Мине илдән аерган
Идегәй улы Норадын
Минемдәен саргаеп,
Казак чыксын иленнән!
Садаклары салбырап, [салбырап – ?]
Һич төшмәсен биленнән!
Азамат ир Туктамыш
Янә торып янә әйтте:
– Хан булып ни иткәнмен?
Халыгыма, илемә,
Өлге булган мырзамын.
Арбаны олы күбәләк [арбаны олы – агуы күп, үчле]
Норадыннан качты, күр!
Сары мәрмәр Алтын Таш –
Идегәй аны басты, күр!
Идегәй анда торды ла,
Инеп сөрән салды ла,
Алтын башлы чаң кубыз
Аманлыкта әйбәтле,
Яу килгән көн тынды ла!
Туралы кошның баласы – [туралы – баудагы]
Тумагы күзгә төште лә! [тумак – ау кошының калфагы]
Минем газиз байтагым
Тубыктан канга батты ла!
Тугыздан үрмә кыл аел
Аргымакка батты ла!
Өзәңгесе өзмә алтын,
Коешканы койма алтын,
Нукталары сум алтын,
Азаулары бер карым [карым – ?]
Аргымаклар бауда катты ла!
Әзәлдән яу Идегәй,
Малымны алып куймадың,
Кәникә кочып туймадың, [кәникә – кәнизәк, җария]
Минем башымны кискән көндә
Син тынарсың, Идегәй!
Ку күлленең күленә
Норадын җитә килгәндә
Туктамыштай зур ханның
Дөрселдидер йөрәге:
“Әнә, кара күренгән
Идегәй улы Норадын,
Һич бирмәсен морадын!
Хан улымын, асылмын,
Үлми кулга тотылмам,
Әнә, җитте Норадын,
Мин үзем бу көнемдә
Җиргә сеңсәм котылмам!”
Килә җитеп Норадын
Ку күлене күргәндә,
Азамат ир Туктамыш
Качса кача белмәде,
Куба килеп урыныннан,
Тора килде Туктамыш.
Бер-беренә сәлам биргәндә
Анда әйтте Туктамыш:
– Атның бары толпар булмас,
Кошның бары шоңкар булмас,
Ишәк дөя булмас,
Сыер бия булмас.
Коешканы юкәдер, [коешкан – иярнең арт каешы, атның койрык төбенә элдерелә]
Бинең аты би булыр,
Коешканы көмештер,
Колның аты кол булыр;
Син ич минем колымсың.
Мин Чыңгызмын, беләмсең,
Хан улымын, ханыңмын,
Үзем үлми кулга тотылмам,
Үтермәмен мин сине,
Үтермәссең син мине!
Анда әйтте Норадын:
– Мин бер колың түгелмен,
Син дә Чыңгыз түгелсең.
Мин кымырыска булып та,
Син Сөләйман түгелсең!
Камчы сабы кайма алтын,
Каныбәк тә хан иде,
Ул Чыңгызмын дир иде,
Ул да Чыңгыз булмады;
Тибенгесе тезмә алтын
Тыныйбәк тә хан иде,
Ул Чыңгызмын дир иде,
Ул да Чыңгыз булмады;
Өзәңгесе эзмә алтын
Үзи би дә хан иде,
Ул Чыңгызмын димәде,
Әмма ул Чыңгыз иде!
Мине колым димәче,
Сине беләм димәче!
Минем атым Норадын,
Үтергәнче торамын,
Әйтереңне әйтеп кал,
Атарыңны атып кал!
Мин бабамнан сораган:
Дүшәмбенең көнендә,
Сишәмбенең төнендә,
Ай белән көн яурылып,
Ике нурдан ялгашып,
Чын газиз канның үзеннән
Пәйда булган мырзамын.
Астымдагы ак бүзне
Мин бабамнан сораусыз
Алып менгән мырзамын.
Бурама тимер, сум алтын
Бөгеп найза такканмын,
Гарәп китап укыган
Галимнән мәгънә сораган мырзамын.
Сүзе күңелемә ятканга
Күз чигемне салганмын,
Үзем гыйлем укымай,
Гарәбичә белгәнмен;
Өч йөз алтмыш пәйгамбәр,
Утыз ике мең сәхәбә –
Мин укымый белгәнмен.
Җир белән күкнең арасы
Өч мең еллык юлдыр дип,
Акыл белән белгәнмен;
Үзгә динле кафергә
Үткәрә илче игәнмен, [илче җибәргәнмен]
Буран сукса, чаң йокмас,
Яфрагым күлдән ярылмас, [??]
Аргымагымны атланып,
Карап Идел кичкәнмен;
Казан малым камкага [?]
Өлге сәламе печкәнмен;
Казан белән кантамнан [?]
Кара баллар ташытып, [?]
Һәрдаим су урынына эчкәнмен;
Батыр менгән атларны
Базарда сатып артык кылганмын;
Батыр кигән туннарны
Балтырыннан кигәнмен; [?]
Ялан кылыч кулга алып,
Яу кайтарган мырзамын;
Борак сынлы ат менеп, [борак – канатлы ат]
Билек сөргән мырзамын,
Кыен күргән егетнең
Кыйбатын белгән мырзамын;
Эш күрсәткән егетнең
Алапасын язган мырзамын. [алапа – гаскәргә бирелә торган түләү]
Билгеле балта кулга алып,
Билге чапкан мырзамын;
Биргән малын кире алмас
Белекле газиз улымын.
Атасын сорамый нөгәр ияртмәм,
Асылын сорамый мал бирмәм,
Биргәндә мең дә биш йөз
Сары алтынга туктамам;
Дусымның утын сүндермәм,
Дошманым утын яндырмам;
Шаһ Норадын миндермен,
Шушы йөргән Чыңгызның
Кайсы улыннан кимдермен?
Туйгужа улы Туктамыш
Асылы Чыңгыз булса ни булды?
Чәчле-төкле Хуҗа Әхмәт,
Аннан туган Ир Әхмәт,
Аннан туган Тимеркыя,
Аннан туган Котлыкыя,
Аннан туган Идегәй,
Идегәйдән туган Норадын,
Алла юмарттыр,
Аңа бирде морадын!
Ант кылычка җиткәндә
Әйтерең булса әйтеп кал,
Кылырың булса кылып кал.
Анда әйтте Туктамыш:
– Ком җыелып таш булмас,
Кол җыелып баш булмас,
Ачтан туйган ялчымас,
Патша булган Идегәй,
Чыңгыз нәселеннән булган
Бу башымны алса да,
Ул да Чыңгыз булалмас;
Нинди түрә бирсә дә,
Миндәй түрә бирә алмас;
Яхшы белән яманның
Ул да кадерен белә алмас!
Азамат ир Туктамыш
Җаныннан өмет өзгәндә,
Кыелып очкан кошларга
Баш күтәреп анда әйтте:
– Кыйгошлар да казгошлар,
Белалмыйсыз, байгышлар –
Сезне күлдән аерган,
Мине илдән аерган
Идегәй улы Норадын.
Бер алладан сораек:
Һич бирмәсен морадын!
Казак чыгып җиреннән,
Садагы төшеп биленнән,
Минемдәен аптырап,
Куркуыннан калтырап,
Баш куярга җир тапмый,
Куылып йөрсен иленнән!
Анда әйтте Норадын:
– Андый, андый казгошны,
Анда куып качырттым!
Андый, андый каргышны
Монда бастым, бакырттым!
Җиде тауны яңраттым,
Каргышың кара башыңа!
Баш кисәрмен кайгысыз!
Атамны йорттан син кудың!
Мине йорттан син кудың!
Казак чыктым илемнән;
Илдән илгә күп үттем,
Садагым төшми билемнән.
Үз кылганың үзеңә кайта,
Икърар юктыр телеңнән!
Арын әйт тә бирен әйт,
Беренче кизәк кемнеке? [кизәк – кизәнү чираты]
Яшең өлкән ир икән,
Син ат, кизәк синеке!
Анда килеп Норадын
Каршыдан торып басканда,
Азамат ир Туктамыш
Өч катар угын атканда,
Атканы карь итмәде,
Тугыз күзле кирәүкә,
Бер күзеннән үтмәде.
“Үз коралыма юлыктым”, – дип,
Җонҗыгалы чал башын [җонҗыга – таҗ]
Сона бирде Туктамыш.
Ир Норадын сукканда,
Кылычы белән чапканда,
Туктамышның чал башы
Җиргә төште “алла”лап.
Кан урынына сөт акты.
Башны җитеп артыннан,
Ак найзага кыстырып,
Аны да өскә күтәреп,
Норадын анда сорады:
– Колдан вәзир куясызмы?
Кол теленә инанасызмы?
Сөңгедә торган хан башы
Телгә килеп анда әйтте:
– И балам, балам, балам,
Колдан вәзир куйсак та,
Колның телен алсак та,
Гәүдә түбәндә калды,
Баш әле дә синнән югары.
Норадын башны җиргә атты.
Аннан аны янә алды,
Янә алган соң атланды,
Саралатын бер типте,
Кайта бирде Норадын.
Комментариев нет:
Отправить комментарий