XVI
Норадынның кайтып атасын куганы, Идегәйнең казак чыгып киткәне
Идегәй углын куганда,
Иле берекми торганда,
Хан тәхетенә хан итеп
Шадибәкне куйганда,
Дала буен ду итеп
Дуадак үтте Норадын.
Бер юнәлде Тимергә,
Бер юнәлде Сыганакка, [Сыганак – Ак Урданың үзәк шәһәре]
Сыганактан чыгып Сарайчык, [Иделнең сул ягында булган шәһәр]
Сарайчыктан Аҗдаркан, [Аҗдаркан – Әстерхан]
Аҗдарканнан Актүбә,
Актүбәдән Җаекка,
Җаек башы Кырык Чолан,
Идел башы Ирәмәл, [Ирәмәл – хәзерге Башкортстандагы тау]
Ирәмәлдән Норага,
Норадан чыгып Иртешкә,
Ил кыдырды Норадын.
Ата белән даулашып,
Халык белән яулашып,
Ил яхшысын тапмады,
Аннан илгә дус булды.
Күчкән күчкә кушылып,
Күчмәләргә баш булып,
Даладан дала кыдырды,
Анда күңелен тындырды.
Кәмалның улы Киң Җанбай
Көннән бер көн Идегәйгә
Бер килмәсә бер килде,
Бер килгәндә аны әйтте:
– Идегәй, син таңдагы көн
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярарсың?
Дошманың аулай үләрсең;
Норадын яман улың түгел иде,
Кендегеңне борырсың!
Анда әйтте Идегәй:
– Яхшы әйттең, җан әкәсе,
Бик хуш әйттең, яу нәкәсе! [яу нәкәсе – кешелексез, дошман]
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярармын?
Дошман аулай үләрмен,
Я дошманга калырмын.
Норадын яман углым түгел иде,
Кендегемне борырмын!
Норадын дала кичкәндә
Айлар, көннәр үткәндә,
Ялгыз углын сагынып,
Сагынып та зарыгып,
Идегәй аны җырлады:
– Алыстан кара күренсә,
Әйләнешкән мырза углым,
Юыктан кара күренсә,
Тулганышкан мырза углым,
Бурай-бурай кар яуса,
Бүз киерешкән мырза углым,
Бура сынлы ут килсә,
Булат калкан – мырза углым!
Читтә солтан булудан
Илдә олтан булу артык;
Күктә Чулпан булудан
Суда чуртан булу артык.
Әй Норадын, улым, әй,
Сагындырды мине артык!
Анда торып Идегәй,
Ил өлкәне биләргә
Киңәш-уңаш иткән соң,
Норадынны чакыртып
Илчеләрен җибәрде.
Илчеләр җитеп килгәндә
Норадынга аны әйтте:
– Кәмалның углы Җанбайдан,
Сорагантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атаңнан [ирекле ир – хәкем итәргә хаклы мәгънәсендә. Хан булмаган килеш илне идарә итүче.]
Өндәү килде “кайтсын!” – дип;
Кугын килде “кайтсын!” – дип;
Үпкәләсә үпкә сүзен әйтсен, дип;
Ике канат, бер койрык,
Инеп шоңкар чөйсен, дип;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчсен, дип;
Ай кашында бер йолдыз,
Зөһрә балкый торсын, дип;
Таң алдында бер йолдыз,
Чулпан балкый торсын, дип;
Кызыл канлы кылычын
Ак сөт белән юсын, дип;
Иргә сәлам биргәндә
Иңкәеп тәгъзим кылсын, дип;
Асыраган атасын
Ата диеп белсен, дип;
Аз гына гаебе булса да,
Анасы аша кичсен, дип.
Анда әйтте Норадын:
– Кәмал углы Җанбайдан,
Соргантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атамнан
Өндәү килсә дә кайтмасмын;
Үпкәләсәм дә әйтмәсмен.
Ике канат, бер койрык,
Иңеп шоңкар чөймәсмен;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчмәсмен;
Иргә сәлам бирмәсмен,
Иңкәеп тәгъзим кылмасмын.
Ирнең күңеле ефәктәй –
Бер төйнәлсә чишелмәс,
Таразуга салсаң тиңләнмәс, [таразу – үлчәү]
Мыскалга салсаң ким имәс.
Норадын алай дигәндә,
Илчеләрнең мулласы
Пир Галәтдин аны әйтте:
– Бер дигәч тә ни яман?
Ходаны белмәс – ул яман.
Икенчеләй ни яман?
Фарыз укымас – ул яман.
Өченчеләй ни яман?
Өзелеп чыгар җан яман.
Дүртенчеләй ни яман?
Төркене юк кыз яман. [төркен – кардәшләр]
Бишенчеләй ни яман?
Бишектәгеләр елашып
Атасыз калса – ул яман.
Алтынчылай ни яман?
Атадан яңгыз туган ул яман.
Җиденчеләй ни яман?
Җитәкләшеп ятимнәр
Елый калса – ул яман.
Сигезенчеләй ни яман?
Ир кулыннан сирпелеп
Дәүләт тайса – ул яман.
Тугызынчылай ни яман?
Тур бала кош баласы [?]
Ояда елый калса – ул яман.
Унынчылай ни яман?
Утырган җире җофарлы,
Ун бармагы кыналы,
Төнбоектай күкрәге
Күпереп өскә калкыган
Ханәкәдәй арулар,
Көнәкәдәй туталар
Елый калса – ул яман.
Илчеләр алай дигәндә
Кайтып килде Норадын,
Кашка көрән ат менеп,
Ата-анасын үз санап,
Үзгәләрне ят белеп,
Чаба кайтты Норадын,
Атасына ялынып,
Языгы белән гөнаһсы
Уз муйнына алынып.
Идегәй аны күргәндә,
Маңгаен искәп сөйгәндә,
Норадынга аны әйтте:
– Уяу, батыр баламсың,
Уяныклы мырза углым! [?]
Күргән күлүк баламсың [?]
Кәргәр иткән мырза углым! [?]
Бүз аргымак баласыдай
Буйлы-сынлы мырза углым!
Алсу-кара битле углым!
Иплеләргә ипле углым!
Авадан очкан алты аккош,
Уң канаты сырлы углым!
Пәйгамбәрнең кияве
Галидәен нурлы углым!
Фирештәдәй битле углым!
Биек рәүгә төсле углым! [?]
Шаталы ефәк тун кисә, [?]
Ярашыклы мырза углым!
Садагың алтын, ук алтын,
Самыргап әйткән сүз алтын, [самыргап – авырсынып]
Саф азамат мырза углым!
Ямәннән кеше җыйсам,
Уртага агач тексәм, [тексәм – кадап утыртсам]
Сине дәрәҗәгә чиксәм, [чиксәм – мендерсәм]
Саф алтынсың, мырза углым!
Идегәй аны әйткәндә,
Дәрәҗәгә чиккәндә
Ир азамат Норадын
Хан булам дип уйлады,
Атасы хан итмәде,
Үзе дә хан булмады.
Норадын моны күргәндә
Каһәреннән кайналды,
Идегәйгә аны әйтте:
– Әйткәнеңнең барысын
Кылганың хак, и ата!
Әйткәнемнең берсен дә
Кылганың юк, и ата!
Тирлегем алтын булмады, [тир йокмас өчен ияр астына салына торган нәрсә]
Тәгем минәр булмады: [чыгышым асыл булмады]
Хан җыены би улы
Норадын хан булмады,
Хан булганың нисе артык?
Үзебездән соңгыга
Өлгеләп өлге булмады.
Я син үзең хан булгыл,
Я син мине хан кылгыл!
Я син мине үтергел,
Я мин сине үтерим!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.
Анда әйтте Идегәй:
– Әй Норадын, Норадын,
Аңламыймын морадың!
Туктамышның илендә,
Туган-үскән җиремдә,
Ач бүредәй караштым, [караштым?]
Эт-мешәктәй талаштым. [мешәк – мәчеъ
Биле савырлы көрәнне
Боракка охшаш менгәнмен.
Тамгасыз углы Барактан
Ирәксез алу алганмын. [ирәк – кремль?]
Сорымкан углы Чыңгызга
Сорамый барып ингәнмен,
Байкаусыз башын кискәнмен;
Алтын тауга барганмын,
Түрә булып алганмын,
Халкын җыеп алып килеп,
Ак Урдага салганмын.
Урда өчен тырышкан,
Ягалашып орышкан,
Батырларның кайберен
Ил нөгәре кылганмын;
Минем белән бер булып,
Халык өчен тартышкан,
Ягалашып көрәшеп,
Дошманнар белән чәнешкән
Ыруларның батырын
Кайсын бием кылганмын,
Кайсын ханым кылганмын.
Нинди юан булса да
Яңгыз агач өй булмас;
Нинди ятыш булса да
Яңгыз егет би булмас.
Хан булаем димәче,
Дан булыем димәче,
Ялгыз башың халыксыз
Сан булыем димәче.
Әй Норадын, Норадын,
Нидер синең морадың?
Идегәй аны әйткәндә,
Ир Норадын моны әйтте:
– Фирештәдәен атам!
Һәр эшкә даим атам! [?
Нигә мине хурлыйсың?
Нигә мине җырлыйсың?
Җырласаң мине, атам,
Җырлавыңа чыдамам,
Хурласаң мине, атам,
Хурлавыңа чыдамам!
Буранлы көн туганмын,
Борыч бирсәң еламам,
Борычтан яман ачымын,
Шикәр түксәң төчемәм;
Булаттан мин катымын,
Сөткә салсаң агармам!
Арыслан булып туганмын,
Төрткәнеңә коламам; [коламам – егылмам]
Буралкы аттан ярышмын, [буралкы – иясез йөргән; ярыш – ярсу]
Бугалак салсаң туктамам!
Буторгактан катымын, [буторгак – ?]
Бидаяктан очкырмын,
Бушансам, сона коткармам! [сона – ?]
Я син үзең хан булгыл
Я син мине хан иткел!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.
Норадын алай дигәндә,
Азамат ир Идегәй
Җиде кат күктәй күкрәде,
Авазы калкып, яңгырап,
Норадынга аны әйтте:
– Кузагачтан биекмен, [кузагач – чикләвек агачы?]
Болытка җитми тынмасын;
Башымнан давыл өрсә дә,
Мин аңардан сынмасмын!
Гөрелдәсәм, сугар яшенмен,
Көлсәм мин бер чуакмын; [чуак – җылы, якты, аяз]
Киреләнсәм, йокың бозармын,
Көрәшсәм, сине егармын,
Йөгерсәм, сине узармын;
Әй Норадын, Норадын,
Уңмастайны даулашып,
Казак кит дип каулама.
Каргышым кара таштан үтәдер,
Аһым җирне-күкне тотадыр,
Күтәрә алмассың, Норадын!
Анда Идегәй аһ орды,
Норадын артка егылды,
Авызы-борыны кыйшайды.
Анда әйтте Киң Җанбай:
– Норадын бердәнбер балаңдыр,
Каргыш итмә, Идегәй,
Алкыш иткел углыңа! [алкыш – хәерле теләк]
Анда углын аяды,
Алкыш бирде Идегәй.
Норадын янә терелде,
Авызы-йөзе төзәлде.
Тора килеп Норадын,
Идегәйгә янә әйтте:
– Кисәкчә чыккан болытмын,
Яумаенча таркалмам,
Анадан кара туганмын,
Сабынлап юсаң агармам!
Атадан аеры туганмын,
Би үткәрсәң ныгайман, [?]
Болыттан кыеш чыкканмын,
Алдыңа алсаң төз булмам!
Я син үзең хан булгыл!
Я син мине хан иткел!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.
Анда торып Идегәй,
Норадынга аны әйтте:
– Ялгыз баланың кылыгы
Яудан яман, – дисә, бу булгай.
Җанбайдаен җанбазның
Языгын алып куйныңа,
Җанын исән калдырдың,
Яныңа яучы алдырдың! [яучы – яулы, дошманлыклы кеше]
Ул да җитәр бер көн җаныңа!
Сорымкан углы Чыңгызны,
Кала бозган Калтайны,
Төкле авызлы кенәжне
Мин каерылып чапканда,
Яфанга чыгып яу җыйдың, [яфан – япан, дала]
Яудан тынган йортымны
Яу астында калдырдың,
Атаң корган каланы
Күчмәләрдән алдырдың! [Идегәй яуда вакытта Норадын күчмәләр белән килеп Сарайны басып ала]
Яу өстенә яу килсә,
Ул да җитә бер көн башыңа!
Алыс белән ювыкны – юырткан белер,
Яхшы белән яманны – күргән белер;
Яхшы – йөргән җиренә кәнт салыр, [кәнт – шәһәр]
Яман – йөргән җиреңә үрт салыр.
Көн батса да куйга сукмак табылыр;
Бер төкергән – ни итәр,
Күп төкерсә – күл итәр.
Күп белән эшең төшмәсен,
Күп – эшеңне чүкерер! [чүкерер – ?]
Әй Норадын, Норадын,
Эшем кулай килгәндә,
Буракан углы Тимергә,
Бураканның үзе әмиргә
Аягының астында
Даб-дарки булып утырдым; [даб-дарки булып – илтифатсыз]
Эшем кулай килгәндә
Бер көндә биш йөз кеше үтердем;
Бер мең кешегә җиткәндә
Кара Тиен дигән алыпны
Языда ялгыз үтердем.
Тимернең кызы Акбеләк,
Алла үземә биргәндә,
Тиген улҗа китердем.
Газазил булмый ни булгай? [Газазил – Иблис]
Колыным, ялгыз калыр икәнсең.
Күземнең яше коргамас
Кысыр мәдәт теләдем. [мәдәт – ?]
Хатәм-Тайдай юмартсың,
Арысландай адусың, [аду – кырыс]
Хәмзәдәен пәлвансың,
Галинең гали углысың,
Кардай башы агарган
Карт атаңа яу булдың,
Арыслансың, мырза углым!
Урый чабып, кисә үткән
Ун бармагым, мырза углым;
Түбәле туры ат менгән,
Яуга чапкан мырза углым;
Кисмә-кисмә сары алтын,
Бер ибенә килгәндә,
Кисми биргән мырза углым;
Кымтыганы хатасыз
Карчыгадай мырза углым;
Каулаганың мин булсам,
Мин качаем, син каула,
Һәрбер көндә дошманың
Миндәй качсын, мырза углым!
Анда торып Идегәй янә әйтте:
– Торымтайдан елгыр кош булмас,
Тургай да тибеп каз алмас!
Аткыдан йөгерек ук булмас,
Атса күбә бозалмас.
Һөнәрсез сине күрә алмас,
Илдән илгә җилеп үтсәң дә,
Бу дөньялар сиңа да калмас!
Аны әйтеп Идегәй
Иделдән чыгып юнәлде,
Тулгай биреп моны әйтте:
– Тауда йөргән бүре идем,
Талчыгыма тайлы бия җиер идем; [ачыкканда тайлы бия ашар идем]
Уйга төшеп куй булдым,
Куңкылдашкан күп яманга хур булдым. [куңкылдашкан – ?]
Комментариев нет:
Отправить комментарий