II
Идегәйнең Кобогыл исемендә үсеп, Туктамыш хан сараенда би булганы
Җантимернеңд алты угыл,
Алтынчы угыл – Кобогыл,
Кобогыл дип беленеп,
Үсә куйды Идегәй.
Бер яшендә бер икән,
Баскан җире шил икән [шил – батык]
Ике яшьтә ил булды,
Әйткән сүзе им булды.
Өч яшендә аталык
Остаздан китап башлатты.
Дүрт яшендә дан булды,
Фирасәте фаш булды; [фирасәт – үтә зирәклек]
Биш яшенә килгәндә
Җантимернең биш угыл –
Бишенә дә баш булды.
Алтысында ат менде,
Җидесендә җәя тартып,
Җиде тотам ук атты.
Сигез-тугыз булганда,
Сигез тукмак сындырып,
Туң тимергә кул орды,
Унга җитте – ул булды,
Ул ни дисә шул булды,
Чүлгә чыгып басканда
Чүл ярылып юл булды,
Тауга чыгып басканда
Тау сыгылып уй булды [уй – уелган, уйсу җир)]
Унберендә бер булды,
Уйпыксыз чичән ул булды. [уйпыксыз чичән – тел остасы]
Уникегә җиткәндә
Алпамыштай ир булды.
“Ир булган соң җир булыйм,
Иңсәм җиргә тисен, дип,
“Ил игелегем күрсен, дип,
Асыраган чал бабам –
Ул да игелегем күрсен”, дип,
Тауда ятты, тай бакты,
Кырда ятты, куй бакты,
Елкы бакты – кол булды, [кол – борынгыда “кул” – хезмәт иясе дигәнне дә аңлаткан
Өстендә ямар тун булды. [ямар – ямаулы?]
Башы белән баш булды,
Атагы белән дан булды,
Түрәсе белән фаш булды, [түрәсе – йоласы, хөкеме]
Ятимнәргә яр булды.
Идегәй андый ир булды:
Аты юкка – ат булды,
Чүлләгәнгә – су булды, [чүлләү – сусау]
Адашканга – юл булды;
Ялгызга ясак, [ясак – биредә кораллы төркем]
Җәяүгә – таяк ул булды.
Ундүртенә килгәндә
Ундүрт дауны бетереп
Түрәсен биргән ул булды.
Унбишенә килгәндә,
Туксан башлы Урданың
Туксан углы бер булып
Айдалага килгәндә [айдала – ачык, такыр дала]
Алар белән ант тотты.
“Көрәшеп берең мине екса,
Уныгыз миңа баш”, – диде.
Кушагын алып ту итеп [кушак – билбау; ту – байрак]
Анда мәйдан күтәрде.
Туксан башлы Урданың
Туксан углы җыелып
Идегәй белән көрәш тотканда,
Екса ега белмәде,
Чалса чала белмәде, –
Барын екты Идегәй;
Еккан береннән тун алып
Айдалага өйдерде.
Өеп салып Идегәй,
Өстенә менеп тайчанды. [тайчанды – биредә таянды]
– Туктамыш хан тәхетенә
Мин мендем! – дип яр салды.
Аннан әйтте Идегәй:
– Анау килгән ак атлы –
Ул Туктамыш хан булса,
Алдында баш имәгез,
Үзе сәлам бирмәсә,
Башлап сәлам бирмәгез.
Туктамыштай олы хан –
Акбүз аты астында,
Лачыны ияр кашында,
Җилә җитеп килгәндә
Анда күрде айдала.
Айдалада туксан бер бала.
Туксаны торыр яланбаш,
Ул туксанның эчендә
Чалкаеп утырыр бер бала.
Азамат ир Туктамыш [азамат – таза, озын буйлы, гаскәргә яраклы ир]
Килә җитеп килгәндә
Ул туксан бер тик торды,
Торып бер баш имәде,
Иңкәеп сәлам бирмәде.
Туктамыштай олы хан
Анда торып моны әйтте:
– Туксан бала – айдала,
Туксан булып, бүз бала, [бүз бала – үсмер егет]
Бүз балалык итә белмәдең –
Башлап сәлам бирмәдең.
Ханыгыз булган минме өлкән,
Әллә юкса сезме өлкән?!
Анда әйтте Идегәй:
– Башта булсаң син өлкән,
Аякта чыгар без өлкән. [аякта – азакта]
Әйтеп бирсәм ник өлкән –
Туксан башлы Урданың
Янымда туксан баласы,
Шушы туксан баланың
Яшен санап салсам мин,
Анда чыгар без өлкән.
Өлкәнне өлкән белмәгән,
Башлап сәлам бирмәгән
Ул да булса, ханиям,
Син икән, ай, син икән!
Азамат ир Туктамыш
Анда уңга әйләнде,
Анда сулга әйләнде,
Әйләнеп җавап тапмады.
Хан-сарайга кайтып килгәндә
Башыннан уе китмәде,
Урынында ятты-ятмады,
Өч көн күзен йоммады,
Өч көн йокы татмады.
Кыр башында айдала –
Айдалада утырып,
Туксан бала эчендә
Идегәй булды бер бала.
Башы белән баш булды,
Атагы белән дан булды,
Түрәсе белән фаш булды;
Ятимнәргә – яр булды,
Аты юкка – ат булды,
Адашканга – юл булды,
Карыны ачканга – тамак ул булды.
Айбалталы Дөрмән би –
Дөрмән улы Урман би –
Туксан бала эчендә
Каракчылык кылган би:
Балалар менгән таяк ат –
Аны урлап тотылды.
“Түрәсен моның бир”, – диеп,
Айдаланың туксан бала
Кулын килеп кушырды.
Урман бинең кашына
Тора килеп Идегәй,
Кулдан кылын тоттырды,
Кылдан кыл җеп тактырды,
Салкын ташка тарттырды,
Туксанның берен җәллад итеп,
Анда башын чаптырды.
Хәбәр илгә фаш булды.
Җәллад булган ул баланы
Айбалталы Дөрмән би
Кулын кулдан каерып,
Туктамыш ханга баш орды:
– Үзем булсам Дөрмән би,
Улым булып Урман би,
Урманымның башын чапкан
Шул баланың канын кайтием? [кайтием – кайсылай итим?]
Әй ханиям, түрәң бир!
Җәллад булган ул бала
Торды дагын аны әйтте:
– Кыр башында айдала,
Айдалада туксан бер бала.
Кобогыл безнең беребез,
Ул да булса башчыбыз,
Моның түрәсен ул биргән,
Аның аргысын мин белмәм.
Туктамыштай олы хан
Идегәйне алдырды:
– Әй Кобогыл, Кобогыл,
Яхшы атаның баласы –
Җантимернең углы идең;
Елкы бактың, куй бактың,
Айдалада ут яктың:
Айбалталы Дөрмән би,
Дөрмән углы Урман би,
Аның башын ник чаптың?
Анда әйтте Идегәй:
– Илеңдә йөргән каракчы
Өч ат урлап котылса,
Дүртенчедә тотылса,
Синең түрәң буенча
Дүртенчедә чабылса,
Дөрмән углы Урман би –
Ул да шулай тотылды,
Синең хөкемең буенча
Ул да шулай чабылды,
Аның аргысын мин белмәм.
Туктамыш торып анда әйтте:
– Әй Дөрмән би, Дөрмән би,
Шушы торган Кобогыл
Ни кылса да рас кылган,
Сүзем белән бер кылган,
Мин аңа түрә бирә алмам.
Айдалада утырып,
Ундүрт дауны бетергән,
Туксан бала эчендә
Бәйге тотып дан алган, [бәйге тоту – бәйгедә җиңү]
Туксанына баш булган,
Түрәсен биреп фаш булган,
Ул ни кылса рас кылган,
Кобогылдай баланың
Түрәсенә чыгалмам.
Кобогылга аны әйтте –
– Әй Кобогыл, Кобогыл,
Сараемда кал, – диде. –
Өстеңдәге иске тун –
Ул туныңны сал, – диде. –
Яурыннары каймалы, [яурын – иңбаш]
Төймә бавы тартмалы
Ал кара кеш тун бирим; [ал – затлы]
Бу тунымны ки, – диде. –
Чың-чың иткән чын йөгән
Чыңлатканда караган,
Токымы толпар яралган
Тимгел чуар ат бирим,
Ул чуарны мен, – диде. –
Күн давылбаз так, – диде, – [давылбаз – кош чакыру өчен күн барабан]
Җил карамый җил, – диде. –
Асыл шоңкар кош бирим,
Күл әйләнә чөй, – диде. –
Бер бите айдай балкыган,
Бер бите көндәй салкыган, [көн – кояш; салкыган – ?]
Болгардаен болкыган [болгар – кызыл күн; болкыган – ?]
Җофардаен аңкыган
Айтулы атлы ару кыз
Җаның сөйгән яр булса,
Туеңнан туең кылдырып,
Аны да сиңа бирием,
Куйныңа алып сөй, – диде. –
Кырымнан кыен дау килсә,
Түрәсен аның бир, – диде. –
Кырымнан калын яу килсә,
Кобогылым, аны кыр, – диде.
Анда әйтте Идегәй:
– Атың булса багамын,
Утың булса ягамын,
Мин яхшыга яхшымын,
Мин яманга яманмын,
Кул биргәннең колымын –
Хезмәтеңдә каламын.
Торып килеп Идегәй,
Хан ни бирсә, аны алды:
Ал кара кеш тун икән –
Кияренә аны алды;
Тимгел чуар ат икән –
Менәренә аны алды;
Күн давылбаз бар икән –
Төяренә аны алды;
Асыл шоңкар кош икән –
Чөяренә аны алды;
Бер бите айдай балкыган,
Бер бите көндәй салкыган,
Болгардаен болкыган,
Җофардаен аңкыган
Айтулы ару кыз икән –
Туеннан туен кылдырып,
Сөяренә аны алды.
Кырымнан кыен яу килсә,
Дауны кырды Идегәй;
Кырымнан калын яу килсә,
Яуны кырды Идегәй.
Туктамыштай олы хан
Идегәйнең көнендә
Яу белән даудан котылды.
Сарай дигән калада
Дүрт дәрваза бар икән,
Икәве бикле булганда,
Икәвен ачык куйдырды.
Береннән килгән кәрваны
Береннән чыгып бетә алмый,
Боҗрасы бөтен алкадай
Боралып килгән мал булды.
Туктамыштай олы хан,
Идегәй ирнең көнендә
Ил казнасы бай булды,
Биләгәне кол булды,
Әйдәгәне мал булды;
Җәеп салса көмешен –
Җәйрәп яткан күл булды;
Өеп салса алтынын –
Әлдермештәй тау булды.
Ашаган казы – ял булды, [ял (муен) ите генә ашады]
Эчкәне сары бал булды.
Әмма Идегәй үзе кем? –
Анысын белмәс хан булды.
Кадыйрбирде – яшь солтан,
Туктамыштай хан улы,
Ул биләүдән чыкканда
Хан ханәше Йәникә [ханәш – ханбикә]
Анда игезәк кыз тапты.
Ул кызларны тапканда,
Туктамыштай олы хан
Аналыклар алдырып, [аналык – тәрбияче өлкән хатын]
Сан-сөяген бактырды.
Хан казнаны ачтырды,
Көрәкләп тәңкә чәчтерде.
Ханнан ханны җыйдырды,
Бидән бине җыйдырды,
Ту бияләр суйдырды, [ту бия – җигелми йөргән, колынламган бия]
Утыз көн уен кылдырды,
Кырык көн туен кылдырды;
Олы кызы айга тиң –
Атын куеп Ханәкә,
Кече кызы көнгә тиң –
Атын куеп Көнәкә,
Күңелен анда тындырды.
Туктамыштай олы хан
Куйдан куен суйганда,
Туйдан туен кылганда,
Идегәйнең алганы,
Кагып түшәк салганы –
Айтулы ару кыз икән,
Аның да җитеп ай-көне,
Ай ярлыкаеп көн тулды, [ярлыкаеп – ?]
Ат башыдай ул тулды.
Ул туганда Идегәй,
Аталыклар алдырып,
Сан сөяген бактырды.
Алтыннан чөмәк уйдырды, [бишек астына куелган кран]
Көмештән төбәк койдырды, [төбәк – бишекнең төбе]
Кыр кураен семәк иттерде; [семәк – очлы чыгынты]
Кыр курае каты булыр дип,
Алтыннан семәк кылдырды.
Ту бияләр суйдырды,
Туктамышның сансыз кол –
Барын, югын җыйдырды,
Ялгызыма алкыш тисен дип,
Өлкән бер туй кылдырды,
Хан кашында туды дип,
Атын Норадын куйдырды.
Ул туганда Идегәй
Кам йөргесенә будырды [кам – кама, йөрге – биләүсә]
Кам йөргесе каты булыр дип,
Сусарына биләтте.
Күкрәге яулы үссен дип,
Качкан яуны кудырды,
Яуда явыр булсын дип, [явыр – яугир]
Яуны бергә кыдырды. [кыдыру – эзләү, эзәрләү]
Күңелен шунда тындырды.
Комментариев нет:
Отправить комментарий