V
Идегәйнең Туктамыш хан табыныннан Аксак Тимергә качып киткәне
Субра моны әйткәндә
Хан җыены зур табын
Бер утырды, бер торды.
Туктамыштай олы хан
Бер утырды, бер торды.
Күңеленә төшкән яхшылар,
Бу ни укыясы булды дип,
Чыдый алмый җылыйдыр,
Күңеленә төшмәс яманнар,
Картайганда бер алҗыган картыбыз
Мине әйтеп былчылдый дип,
Көлә биреп тыңлыйдыр.
Янтая биреп утырган
Җанбай анда моны әйтте:
– Идегәй андый ир икән,
Идел йортта бер икән,
Башыннан башы сау булсын!
Хан сынавын иткәндә,
Дәрәҗәгә чиккәндә,
Би түрәләр, агалар,
Башыннан балны кояек,
Идегәй андый ир икән,
Берәр аяк куяек!
Анда табын шау килде.
Хан уңыннан утырып,
Хан ханәше Йәникә
Туктамышка аны әйтте:
– Идегәй Котлыкыя улы булганда,
Эчеп эче биртелсен, [биртелсен – имгәнсен]
Башы моннан чыкмасын,
Биләр тоткан ак пычак
Би кулыннан төшмәсен!
Ирнәве юка сараяк,
Бер аякны баллап бир,
Бер аякны агулап бир!
Ханәш аны әйткәндә,
Хан хәйләсен иткәндә,
Тыңлап торган Тыңгысын
Аңгысынга аңдырды,
Аңдып торган Аңгысын
Ак утауны калдырды.
Бәйдә торган атларның
Өзәңге бавын кискәләп,
Идегәйнең чуар ат –
Аны юлга калдырды.
Тыштан килеп ишеккә,
Идегәйгә аны аңдырды:
– Туйга барсаң борын бар,
Борын барсаң урын бар,
Борын бар да борын кайт,
Атаң белер мәгънәсен!
Тимгел Чуар, Тим Чуар,
Төн катуга көн сиңа,
Кара лачын канатыннан
Әзерләргә йон сиңа;
Миңа вакыт көйләргә,
Сиңа вакыт сөйләргә,
Өстеңдәге камка тун –
Түрдә утырган биләргә.
Минем атып Аңгысын,
Барлагансың соңгысын.
Аңгысын аңдып ни әйтсә,
Аны белде Идегәй.
Елкылдаган ак пычак
Биләрнең җиң очында
Чыгып кайтып тора икән –
Аны күрде Идегәй.
Агулап салган сары бал
Җанбай тотып килгәндә,
– Хан саркытын эч! – диеп, [саркыт – эчкәннән соң кәсәдә калган эчемлек (биредә хөрмәт билгесе)]
Идегәйгә биргәндә,
Агу салган сараяк
Борынына килеп тигәндә,
– Ай, борынымны кан кылдың! – дип,
Борынын басып Идегәй,
Бусагадан атлады.
Токымы толпар яралган
Тимгел Чуар ат икән:
Өзәңгегә бер тиде,
Җирдә яткан садагын
Иелеп алып бер киде.
Тим Чуарның янбашы
Җиргә ятып бер тиде.
Әйләнеп карап күргәндә,
Идегәй инде юк иде.
Сыпыра сынлы суп җырау
Ни булганын аңлады.
Тулгай биреп сарнады: [сарнады – ?]
– Ай бусага, бусага,
Бусаганы бер атлап,
Басар бугай шул угыл:
Тим Чуарын атланып
Качар бугай шул угыл!
Исән-аман китсә ул,
Шаһ Тимергә җитсә ул,
Шаһ Тимерне алып килеп,
Сарайны харап итәр ул!
Азамат ир Туктамыш:
– Бу ни укыясы булды? – дип,
Тугыз ирен торгызып,
Өй алдына чыкканда
Ни булганын аңлайдыр...
– Кугын менеп атлан! – дип,
Хан боерыгын биргәндә
Тузгып йөргән тугыз би
Тугыз атка килгәндә,
Атланыр ягын тапмады,
Баусыз ияр, бапсыз ат, [бапсыз – әзерлексез, дирбиясез]
Көбәсен киеп менгәндә
Ияреннән ауган батырлар
Җир басар җир тапмады,
Әйләнеп кире атлады.
Азамат ир Туктамыш
Суп җырауга анда әйтте:
– Әле минем акбүз атым,
Акбүз, акбүз дигәнем,
Йөгәнен учлап кем барса,
Аның булыр икән лә!
Әле минем өем-сарай
Асыл таштан салынган.
Киләчәк өем нигезе
Талдан булыр икән лә!
Әле минем Ханәкәдәй аруым,
Көнәкәдәй сылуым,
Йәникәдәй бикәчем
Көнендә кем көлә бакса
Аның булыр икән лә!
Субра җырау аны әйтте:
– Ялгызы ерак китмәстер,
Иделдән ары үтмәстер,
Тугыз ирне җибәр дә,
Алдап-йолдап кашыңа ал,
Кашыңа ал да, башын ал!
Исән-аман үтсә ул,
Шаһ Тимергә китәчәк,
Шаһ Тимерне алып килеп
Сарайны харап итәчәк.
...Килмәс булгай микән, әй!
Азамат ир Туктамыш
Гайрәтеннән бузарып,
Киң Җанбайга аны әйтте:
– Кәмалның улы Киң Җанбай,
Киңәшең өлкән ир Җанбай!
Котлыкыя би улы
Идегәйне белгәндә
Серен миннән яшердең,
Кулымнан агу биргәндә
Борынын сугып качырдың!
Атланып җиткел артына,
Алып килгел каршыма!
Тугыз иргә аны әйтте:
– Әй тугыз ир, тугыз ир!
Җанбай белән бара күр!
Алдап-йолдап Идегәйне
Үз кашыңа ала күр!
Алдап-йолдап кашыңа ал!
Кашыңа ал да башын ал!
Тугыз ир китте зарланып,
Бер алла дип алданып.
Алар куа килгәндә,
Идел кичте Идегәй,
Бер тел алып китим дип, [сүз алып китим дип]
Бер байтирәк төбенә
Иярен салып түшәнде.
Идегәй анда ятканда
Җантимернең биш улы
Аңа килеп кушылды.
Алар анда яттылар,
Ятып казан астылар,
Асып ашап яттылар.
Ул төтенне күргәндә,
Тугыз ир җитеп килгәндә
Тугызы да туктады,
Кашына барып җитмәде,
Сөйләшергә базмады.
Идегәй анда утырып какшаеп,
Тугызыннан курыкмады.
Анда килеп Киң Җанбай,
Идел аша һайкарып, [һайкарып – ?]
Идегәйне чакырып,
Тулгай биреп аны әйтте:
– Кайт, Идегәй, кайтсана!
Ханың-ияң чакырадыр,
Борылып Идел чыксана.
Бездән борын заманда
Тунику атлы хан үтте.
Югалчыдан үстергән
Таубатыр аны куганда
Тат торыны Колатай
Яман юлга басмады –
Тунику данын саклады,
Кайт, Идегәй, кайтсана!
Идегәй аваз кайтарды:
– Кара елан Киң Җанбай,
Акылың чонтык, тинтәк би,
Тунику олы хан иде,
Утыз йортка дан иде.
Далада үскән Тимертау
Тат торынын кузгатып,
Тунику данын юк итте.
Аваз бирде Киң Җанбай:
– Әй Идегәй, Идегәй,
Юк томанга син чумган,
Туктамыштай олы хан –
Аңа каршы кем торган?
Яуларың аз, тотылырсың,
Чебен җанлы атаңдай
Канлы күз яшь коярсың!
Кайт, Идегәй, кайтсана!
Тат торыны Яу түбә,
Яу түбәгә баш итеп,
Туктамыштай олы хан,
Идегәй, сине куядыр,
Кайтып башчы булсана!
Олы кызы Ханәкә,
Кече кызы Көнәкә,
Икәвен бердәй бирә лә,
Кайтып кияү булсана!
Аваз бирде Идегәй:
– Акылың чонтык Киң Җанбай,
Йорт белмәгән тинтәк би,
Кыбырсынмый ары кит,
Сын битләгән сорандай.
Тат торыны Яу түбә
Миңа тиңдәш кыз табар,
Тат торыны Яу түбә
Миңа данлы йорт булыр.
Аваз бирде Киң Җанбай:
– Ай калкып акрын туадыр,
Ир егет яуда үләдер,
Яудан качкан – ир булмыйдыр,
Ил алдында көн күрмидер.
Егет булып яу башладың,
Башладың да ник ташладың?
Бөркет куган куяндаен
Идел суын кичеп качтың?
Аваз бирде Идегәй:
– Ай калкып акрын туадыр,
Ир егет яуны куадыр,
Ир булсаң, суны үткел –
Суны үтеп мине тоткыл!
Аваз бирде Киң Җанбай:
– Көчле илгә син яу ачтың,
Батыр булып алга бастың,
Батырлыгың күрсәт, мордар, [мордар – үләксә]
Суны үтеп нигә качтың?
Аваз бирде Идегәй:
– Таймам баскан юлымнан,
Салмам сөңге кулымнан,
Салмам калкан иңемнән,
Яу җыярмын илемнән.
Яуга тиңдәш яу җыйсам,
Идел суын кичәрмен,
Кем батыр да кем куян –
Шул чагында ил күрер.
Җакталы тунның эчендә [җакталы – ?]
Җак йоннары чәчелеп, [җак – ?]
Идел аша чакырып,
Җанбай анда тулгайдыр:
– Идегәй би, дусым, ай!
Идегәй би, дусым, ай!
Ханың-ияң чакырадыр,
Борылып Идел кичсәнә!
Кайтсана, Идегәй, кайтсана!
Каерылып атың башын тартсана!
Кайтып өең тапсана!
Иңсәсе биек Бүз Урдага [Бүз Урда – Ак Урда]
Иңкәеп сәлам бирсәнә!
Ирене юка чынаяк,
Хан-ияң бал бирәдер,
Ханәшләр тоткан сараяк,
Сүрәтмәле сөт кымыз [сүрәтмәле – ?]
Кулыннан коеп бирәдер,
Эчсәнә, Идегәй, эчсәнә!
Ияренең кашы алтын,
Йөгәненең башы алтын,
Колагын бездәй кадаган,
Кәгелен кыздай тараган, [кәгел – атның маңгай ялы]
“Чу!” дигәндә очкан кошны
Узып китмәгә яраган,
Йөргәндә эзен санаган,
Куш йөрәкле яралган
Кысыр елан үзәкле,
Култыраудай танаулы, [култырау – ?]
Сәхтияндәй иренле [сәхтиян – кәҗә күне]
Сарымсактай азаулы,
Кыйган камыш колаклы,
Тустагандай тояклы,
Ал өркәчле дөядәй,
Арысландай күкрәкле,
Юлбарыстай сөйрәкле, [сөйрәк – ?]
Чапкан чакта җил җитмәс,
Табаны ялпак Тарлан бүз
Ат бирәдер ханияң,
Менсәнә, Идегәй, менсәнә!
Якасы алтын, җиңе алтын,
Бер күрүе мең алтын,
Кара кештән тун бирә,
Кисәнә, Идегәй, кисәнә!
Тотам бавы сум алтын
Кыңгыраулы күк карчыга бирәдер,
Күн давылбаз бәйләнеп,
Күл кыдырып чөйсәнә!
Балдагы алтын уй булат – [?]
Ханияң кылыч бирәдер,
Бусана, Идегәй, бусана!
Бер чигәсе мең кызылга бетмәгән – [мең кызылга – мең алтынга]
Ханияң көбә бирәдер,
Кисәнә, Идегәй, кисәнә!
Идел белән Җаекта
Утыз тугыз хан иде,
Туктамыштай юк иде,
Заукыңны анда сөрсәнә! [зәвык – күңел, кәеф, талым]
Байталдан байтал бүлеп бирәдер,
Бәйләтеп кымыз эчсәнә! [байтал – өч яшьлек бия]
Байтактан байтак бүлеп бирәдер, [байтак – пайтәхет? халык?]
Падишаһлык сөрсәнә!
Ханәкәдән артык ару бар,
Көнәкәдән артык сылу бар,
Аны да алып бирәдер,
Уң тезеңә утыртып,
Битләреннән суыртып,
Аркасыннан кагып-кагып сөйсәнә!
Җиң очыннан ялгашып,
Сөйсәнә, Идегәй, сөйсәнә!
Туктамыштай ханияң
Сиңа үпкә кыладыр,
Үпкә булган сүзеңне
Үз авызыңнан әйтсәнә!
Кил, Идегәй, дусым, әй,
Безнең белән кайтсана!
Анда килеп Идегәй
Идел аша аны әйтте:
– Кайтмам да, Җанбай, кайтмамын,
Каерылып атым башын тартмамын,
Иңсәсе биек Бүз Урдага
Иңкәеп сәлам әйтмәмен,
Инеп күренеш итмәмен
Иңсәмә имән чукмар тигәндә!
Ирене юка чынаяк
Ханиям бал бирсә дә,
Бал бирсә дә эчмәмен,
Ханәшләр тоткан сараяк,
Сүртәмәле сөт-кымыз,
Коеп бирсә дә татмамын
Иренем җиркә булганда. [җиркә булу – кибү]
Ияренең кашы алтын,
Йөгәненең башы алтын,
Колагын бездәй кадаган,
Кәгелен кыздай тараган,
“Чу!” дигәндә, очкан кошны
Узып китмәгә яраган,
Йөргәндә эзен санаган,
Куш йөрәкле яралган,
Кысыр елан үзәкле,
Култыраудай танаулы,
Сәхтияндәй иренле,
Сарымсактай азаулы,
Кыйган камыш колаклы,
Тустагандай тояклы
Ал өркәчле дөядәй,
Арысландай күкрәкле,
Юлбарыстай сөйрәкле,
Чапкан чакта җил җитмәс,
Табаны ялпак Тарлан бүз
Ат бирсә дә менә алмам
Аувым котсыз булганда! [аувым – арт саным]
Якасы алтын, җиңе алтын,
Бер күрүе мең алтын,
Кара кештән тун бирсә,
Кия алмам, Җанбай, кия алмам
Җилкәмә мөез бөткәндә! [мөез бөткәндә – мөгез үскәндә]
Тотам бавы сум алтын
Кыңгыраулы күк карчыга бирсә дә,
Күн давылбаз бәйләнеп,
Күл әйләнә чөя алмам,
Канҗагам кансыз булганда!
Балдагы алтын уй булат
Кылыч бирсә дә буа алмам
Билем котсыз булганда.
Бер чигәсе мең алтынга бетмәгән
Көбә бирсә дә кия алмам
Буем шыксыз булганда.
Байталдан байтал бүлеп бирсә дә
Бәйләтеп кымыз эчә алмам
Эчем котсыз булганда!
Байтактан байтак бүлеп бирсә дә
Падишаһлык сөрә алмам
Алла үземә бирмәсә.
Ханәкәдән артык аруны,
Көнәкәдән артык сылуны
Икәвен бердәй бирсә дә,
Уң җиремнән утыртып,
Чыңгылдашып көлешеп,
Янбашыннан ялгашып,
Чи төбендә серләшеп, [чи – ?]
Яныма алып сөймәмен.
Синең тиңсез ханияң
Миңа үпкә кылса да,
Инде иңкәеп бармамын.
Үпкә-пинә сүземне,
Күкне угым аралап әйтмәсә,
Үз авызымнан әйтмәмен;
Ир булып атка менгәчтен,
Бер юл алып йөргәчтен,
Хатындай булып кайтмамын!
Мин очаем дисәм, канат юк,
Кунаем дисәм койрык юк,
Барырыма җирем юк,
Батарыма күлем юк;
Алдым биек, артым яр,
Әйләнергә җирем тар!
Бу киткәннән китәрмен,
Шаһ Тимергә җитәрмен;
Шаһ Тимер миңа кул бирсә,
Юртар атка юл бирсә,
Теләгемне ул бирсә,
Бу Идел дигән суыңны
Кайер ком кылып кичәрмен, [кайер ком – коры ком]
Туктамыштай ханыңны
Аягыма мөсәххәр итәрмен! [мөсәххәр – сихерләнгән]
Җанбай янә тулгады:
– Кайтсана, Идегәй, кайтсана,
Каерылып атың башын тартсана!
Алганың Ал Гомәр ханның кызы иде
Айтулының үзе иде;
Сагыныр да саргаер,
Утырып калып картаер,
Салкын төшмәй барсана,
Ни дигәнен белсәнә!
Идегәй торып аны әйтте:
– Кайтмам да, Җанбай, кайтмамын,
Каерылып атым башын тартмамын,
Алганым Ал Гомәр ханның кызы иде,
Айтулының үзе иде,
Сагынсын да саргайсын,
Утыра гына торып картайсын,
Анда минем эшем юк!
Ни дигәнен мин белмәм
Колагым саңгырау булганга!
Кәмалның улы Киң Җанбай,
Киңәшең өлкән эт Җанбай!
Арырак торып сөйләче,
Бирерәк килеп тыңлачы!
Атаң кара кеше иде,
Мал биргәннең колы иде,
Анаң кара кеше иде,
Аш биргәннең күңе иде, [күң – кол хатын]
Син дә шундый кешесең:
Аш биргәннең колысың,
Мал биргәннең улысың!
Ачма, күзең тишәрмен!
Сөйләмә, телең кисәрмен!
Таңлаеңа тал кыздырып басармын! [таңлай – аңкау]
Туктамышның тугыз ир,
Син тугызда мин ялгыз,
Дәрманың булса, кил, дуңгыз!
Камчы тияр муеныңа,
Кан соргылыр куеныңа.
Бу киткәннән китмәсәм,
Киң чүлләрне үтмәсәм,
Ходай миңа юл биреп,
Шаһ Тимергә җитмәсәм;
Шаһ Тимер миңа кул биреп,
Теләгемне мул биреп,
Кырык түбәгә кырык басып,
Яу булып килеп җитмәсәм;
Нугайлының агыр йорт,
Җәяү яткан хәйран йорт,
Ач көзәндәй бөгелеп,
Ач бүредәй чыелдап,
Читәнеңнән кыйкулап
Ачы сөрән салмасам,
Кола-алалы күп елкыңны
Куып әйдәп алмасам;
Боты савырлы көрән ат
Ботка тартып менмәсәм,
Ике саклык турыны
Олауга җайдак алмасам;
Алтынлап суккан урдасын,
Көмештән суккан ишеген
Төсе суык чын булат
Очы белән ачмасам,
Кирәгәсен киртмәсәм,
Киртеп утын итмәсәм;
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны
Үз түрендә шул вакыт
Түш астына салмасам,
Туксан башлы Урдага
Тунамый ия булмасам;
Угланнарны сатуга
Бер чигара куймасам, [чигара – чик-ара]
Кырык көнлек юлына,
Кырык көнлек чүленә
Кырык кое каздырып,
Кырык йорт-ям салмасам,
Әйткәнемне кылмасам,
Мин үчемне алмасам,
Баба Төкләс бабам биргән
Идегәй атым корысын!
Мин, мин дирмен, мин дирмен –
Юкны димәс ирдермен!
Дусым утын сүндермәм,
Дошманым утын яндырмам!
Үзем димәс намартка [намарт – куркак]
Ап-ак бүз ат мендермәм!
Туксансыз җәбә салдырмам, [?]
Асылын сорамый аш бирмәм,
Атасын сорамый дан бирмәм!
Тауга оялар шоңкармын,
Тау аркылы юртармын!
Торлаксыз үскән коланмын,
Мизгелсез юшап уртлармын, [теш белән үлән кырку]
Яралыштан асаумын, [асау – кыргый, өйрәтелмәгән]
Бугалак салсаң туктамам!
Карагайдан биекмен,
Давыл өрсә каерылмам;
Кайнашып беткән ботакмын,
Балталасаң аерылмам!
Кылтыңлаган көрәнчә ат – [кылтыңлаган – чыгымчы, сискәнчек]
Кыдырауны екканмын,
Якасы алтын кирәүкә, [кирәүкә – тимер кием]
Якалашып ертканмын!
Туксан баулы ак көбә,
Тунаган җирдә кигәнмен,
Якалашып, уклашып,
Күпләр башын игәнмен.
Моннан ары мактанмам,
Әгәр дә мин мактансам,
Унике тотам ук тарткан,
Тартканында өзә аткан
Борындагы Чыңгызның
Үзе белән тиңдермен!
Комментариев нет:
Отправить комментарий